Олинмайдиган тиш протезлари хабилов Н. Л., А. Н. Акбаров, О. У. Арсланов, Ф. К. Усмонов, Н. С. Зиядуллаева

ТИШ ҚАТОРИ НУҚСОНЛАРИ. ТИШ-ЖАҒ ТИЗИМИДАГИ ЎЗГАРИШЛАР
“Нуқсон” атамаси остида бирон-бир орган, мазкур ҳолатда тиш қатори камайиши тушунилади. Айрим қўлланмаларда “қисман нуқсон” номланиши ишлатилади, бироқ бу унчалик аниқ эмас, чунки нуқсон ҳар доим қисман бўлади, негаки барча тишларнинг йўқотилиши нуқсонни эмас, балки орган, яъни тиш қаторининг тўлиқ мавжуд эмаслигини англатади. Махсус адабиётда айрим муаллифлар (В.Н. Копейкин) нуқсон ўрнига “иккиламчи қисман адентия” атамасини афзал кўрадилар. Қисман иккиламчи адентия тиш-жағ тизими шикастланиши – шаклланган тиш-жағ тизимининг қолган тишларда патологи­к ўзгаришлар мавжуд бўлмаган ҳолатда тиш қатори ёки тиш қаторлари яхлитлиги бузилиши билан тавсифланадиган касалликнинг мустақил нозологик шакли сифатида кўриб чиқилади. Бироқ қайд этиш керакки, “бирламчи адентия” тиш қаторида битта ёки бир нечта тишлар йўқлигини англатади, бу тиш куртаклари ривожланиши бузилиши (асл адентия) ёки уларнинг ёриб чиқиши кечикиши (ретенция) натижасида юз бериши мумкин. В.Н. Копейкин орттирилган (касалликлар ёки жароҳат натижасида) ва туғма ёки ирсий бирламчи адентияни ажратиб кўрсатади.
Тиш қаторлари нуқсонларини шартли равишда кичик (жағда 1 тадан 3 тагача тиш йўқ ҳолатда), ўртача (жағда 4 тадан 6 тагача тиш йўқ ҳолатда) ва катта (жағда 6 тадан кўпроқ тиш йўқ ҳолатда) нуқсонларга бўлиш қабул қилинган.
Тиш қаторлари нуқсонларида клиникадаги етакчи симптомлар қуйидагилардан иборат:
1. Тиш қатори узлуксизлигининг бузилиши.
2. Тиш қаторининг мустақил амал қилувчи икки турдаги – ишлайдиган ва ишламайдиган тишлар гуруҳига бўлиниши.
3. Қолган тишлар пародонти функционал ортиқча юкланиши.
4. Тиш қаторлари окклюзион юзасининг шакли ўзгариши.
5. Чайнаш ва сўзлаш функциялари бузилиши.
6. Чакка-жағ бўғимида тишлар йўқотилиши билан боғлиқ ўзгаришлар.
7. Чайнаш мушаклари функциялари бузилиши.
8. Эстетик меъёрлар бузилиши.
Хусусан, 1, 2, 5-симптомлар ҳар доим тишлар қисман йўқотилиши билан бирга кечади. Бошқа бузилишлар тишлар йўқотилиши давом этиши ёки пародонт касаллиги туфайли дарҳол пайдо бўлмаслиги мумкин.
Тиш қатори узлуксизлигининг бузилиши нуқсонлар пайдо бўлиши билан боғлиқ. Тиш қаторида биттадан 13 тагача тиш йўқлиги тиш қатори нуқсони деб ҳисобланиши керак. Ҳар бир нуқсон унинг тиш қаторидаги ҳолати билан тавсифланади. Агар у икки томондан тишлар билан чекланган бўлса – қўшилган нуқсон, агар фақат мезиал томондан бўлса – охирги нуқсон ҳисобланади. Битта, иккита ва ҳ.к. тишлар йўқотилганда эҳтимолий вариантлар сонини аниқлашга уринишда, Eichner маълумотларига кўра, аниқланган вариантлар сони 4 294 967 864 миқдорига тенг бўлган. Кўплаб таснифлар, шу жумладан, Е.И. Гаврилов томонидан тасниф тузилган (263-расм). Бироқ ҳатто назарий жиҳатдан ҳам барча мавжуд аломатлар ҳисобга олинган ҳолда тасниф тузишнинг имконияти бўлмаган.
Шунга асосланиб, амалий эҳтиёжлар ҳисобга олинган ҳолда, клиника шифокорлари учун энг муҳим аломатлар, айнан эса: нуқсоннинг тиш ёйида жойлашиши (топографияси); унинг бир ёки икки томондан тишлар билан чекланганлиги; қарама-қарши (антагонист) тишлар мавжудлиги асосида оддийроқ таснифлар тузилган.
Ғарбий Европада, Америкада ва мамлакатимизда Kennedy таснифи кенг тарқалган (264-расм).
Муаллиф тиш қаторлари барча нуқсонларини тўртта асосий тоифага ажратган:
I тоифа. Икки томонлама охирги нуқсонлар.
II тоифа. Бир томонлама охирги нуқсон.
III тоифа. Ён бўлимдаги қўшилган нуқсон.
IV тоифа. Ушбу тоифа қўшилган нуқсонни ўз ичига олиб, бунда тишсиз участка қолган тишларнинг олд томонида жойлашган бўлади ва жағнинг ўрта чизиғини кесиб ўтади.
Кеннеди таснифининг асосий устунлиги нуқсон турини ва унга мувофиқ протез тузилишини дарҳол тасаввур қилиш имконини берадиган мантиқийлиги ва оддийлигидан иборат. Биринчи учта тоифа тиш қаторининг қўшимча нуқсонлари сони билан белгиланадиган, яъни асосий тоифа ҳисобга олинмаган ҳолда, кичик тоифаларга бўлиниши мумкин.
Applegate (1954) қўлланишнинг қуйидаги 8 та қоидасини таклиф қилиш орқали Кеннеди таснифини тўлдирди:
1. Нуқсон тоифасини аниқлаш тишлар олиб ташланишидан олдин амалга оширилмаслиги керак, чунки бу дастлабки белгиланган нуқсон тоифасини ўзгартириши мумкин.
2. Агар ўрнига қўйиш талаб қилинмайдиган учинчи моляр бўлмаса, у таснифда ҳисобга олинмайди.
3. Агар таянч тиш сифатида фойдаланилиши керак бўлган учинчи моляр мавжуд бўлса, у таснифда ҳисобга олинади.
4. Агар ўрнига қўйиш талаб қилинмайдиган иккинчи моляр бўлмаса, у таснифда ҳисобга олинмайди.
5. Нуқсон тоифаси жағнинг тишсиз участкаси жойлашишига қараб белгиланади.
6. Қўшимча нуқсонлар (асосий тоифа ҳисобга олинмаган ҳолда) кичик тоифалар сифатида баҳоланади ва уларнинг сони билан белгиланади.
7. Қўшимча нуқсонлар узунлиги баҳоланмайди; фақат кичик тоифа рақамини белгилайдиган сон ҳисобга олинади.
8. IV тоифада кичик тоифалар йўқ. Фронтал тишлар соҳасидаги нуқсондан орқа томонда жойлашган тишсиз участкалар нуқсон тоифасини белгилайди.