Olingan joyi va vaqti: Toshkent, Murodovdan 40 so’mga sotib

IJmumtarixiy muzeylar
.
Ma'lumki bu muzeylar da o ’z aksini topgan tarixiy jarayon 
notekis rivojlangan.turli mamlakat va mintaqalar uchun ijtimoiy- 
tarixiy formatsiyalaming tarixiy chegaralari bir xilda emas. Ularning 
almashunuvi 
ham 
turli 
shakllarda 
amalga 
oshgan.Har 
bir 
mamlakatning 
tarixi 
o ’zining 
takrorlanmas 
xususiyatlariga 
ega.Shuning uchun ekspozitsiyalaming tematik strukturasi ham 
mazmuni 
ham 
bir-biridan 
farqlanadi.Formattsiyalar 
tarixiga 
bag’ishlangan zallar fannattsiyaning vujudga kclishi, rivojlanishi va 
mafkiiraviy ustqurulmasini xarakterlaydi.
Qadimgi dunyo tarixi bo’yicha ko’rgaznia ibtidoiy tuzim 
to’g ’risidagi yagona manba bo’lgan arxeologik materiallar asosiga 
quriladi.Shunday qilib bu yerda tadqiqot obe'kti va ko’rsatuv obe'kti 
bir-biriga mos tushadi, bu esa ekspozitsiyaning yuksak ilmiy 
patensialga ega bo’lishiga olib kcladi. Arxeologik 
ko’rgazmalar
insonning shakllanishida meluiatning o ’rni, sinfiy jainiyatdan oldingi 
jamiyatni tuzilishi, ibtidoiy diniy etiqodlar haqida tushunchalarini 
etkazadi.Mamlakat hududida yashagan turli xalqlar tomonidan 
yaratilgan niadaniyat yodgorliklarining namoish etilishi ayrim 
irqlaming "abadiyM
qoloqligi yoki "tug^na" ustunligi haqidagi 
reaktsion 
nazariyalani 
rad 
etadi.Bu 
haminasi 
dunyoqarashni
72

---

shakllantirishda muhim almmiyatga cga.Ko’rgazmada muayyan 
arxeologik 
yodgorlik 
yoki 
arxeologik 
madaniyat, 
jamiyat 
taraqqiyotining 
ayrim 
tomonlarini 
tavsiflovchi 
ckpozitsion 
komplekslar 
tashkil 
etilishi 
mumkin.muzeylarda 
arxeologik 
yodgorliklaming o ’zini, asl parchalarini qo’shib rekonstruktsiya 
qilingan yodgorliklarni qo’shib ckspozitsiya vujudga keltirish ham 
mumkin.Maketlardan foydalanish amaliyoti ham keng qo'llanadi. 
Ko’pinacha 
arxeologik 
ekspozitsiyaga 
arxeologik 
tadqiqot 
materiallari (arx, yodgorlikliklar kartasi, topilmalar joyining plani) 
ham 
kiritiladi.quldorlik 
tuzumi, 
ilk 
feodal 
tuzumi 
haqidagi 
ekspozitsiyalami 
yaratishda 
ham 
arxeologik 
matcriallardan 
foydalanish mumkin. Feodal tuzum bo’yicha ekspoztsiya bir qator 
o ’ziga xosliklarga ega.
Muzeylarda saqlanayotgan IVI-XIX asming birinchi yarmiga oid 
tarixiy yodgorliklar asosan hukmron sinflaming turmushi va 
madaniyati, davlat tuzulishi, harbiy ishni aks ettiradi.Fondlarda 
cheklangan 
miqdorda 
etnografik 
ma'lumotlar, 
o ’rta 
asr 
hunarmandchiligi va dehqonchiligi kollcktsiyalari mavjud.Odatda 
bular xalq san'ati predmctlaridir.Shuning uchun ham tarixiy 
muzeyshunoslik oldida bu predmctlami juda puxtalik bilan tanlash, 
uni muayyan bilish maqsadlariga bo’ysindirish, ulardan xilma-xil 
axborotdan bclgilangan mavzu kontekstida, bir vaqtning o ’zida yozma 
manbalami qo’shgan holda foydalanish vazifalari turadi.Xalq mehnati 
natijasi bo’lgan predmetlar ishlab chiqarish uslubi, shuningdek 
xalqning ijodiy kuchi, ma'naviy boyligi xaqida ma'lumot beradi.
Fcodalizm davridagi sinfiy kurash mavzusida ckspozitsiya 
komplcslar tashkil etishga katta c'tibor beriladi.Bu mavzuga tegishli 
buyumlar 
juda 
oz 
shuning 
uchun 
ham 
juda 
muhim 
bo’ladiEkspozitsiyalar asosan yozma manbalar va tasviriy materiallar 
asosiga quriladi.
Kapitalistik tuzumga bag’ishlangan ko’rgazmalami tashkil 
ctishda bir qator qiyinchiliklar mavjud.birinchidan XIX asming oxiri 
XX asr boshlarida vujudga kelgan ekspozitsiyalarda bu davming 
moddiy 
madaniyati 
juda 
kamchilik 
prcdmctlarda 
aks
ettirilgan.Etnografik kolleksiyalarda dchqonlaming tabaqalanishi va 
xonavayron bo’lishi o ’z aksini topmagan.Sho’rolar davrida vujudga 
kelgan ko’rgazmalar esa o ’ta kuchli sinfiylashtirilgan nuqtaiy nazar 
asosiga 
yaratilgan.Bu ko’rgazmalarda 
ishchilarning 
hujjatlari,
ishchi laming 
fotosuratIari,yashirin 
tashkilotlar 
muhiti 
aks
ettirilgan.Sho’rolar 
davriga 
oid 
o ’ta 
mafkuralashtirilgan
73

---

ckspozitsiyalar yangi nuqtai-nazar asosida ko’rib chiqilishi lozim 
bo’tadi
Hozirgi zamonni aks ettiruvchi ckspozitsiyalar o ’ziga xos 
xusiisiyatlarga cga.Bunday ekspozitsiyalarda tasviriy manbalardan 
hujiitli 
fotografiyalar 
birinchi 
o ’rinda 
turadi; 
ko’rgazmali 
targ’ibotning turli ko’rinishlaridan keng foydalanadi; zamonaviy 
jamiyat hayotidagi muhim voqcalar filatcmiya va numizmatikada o ’z 
ifodasini topadi.
Mazkur 
ckspozitsiyada 
sanoat 
va 
qishloq 
xo’jaligi 
yutnqlari;sanoat ob'ektlari, qurilishlar haqidgi matcriallar ham etakchi 
o ’r l tutadi.
Zamonaviy davrga bag’ishlangan ckspozitsiyalar tabiiy stabil 
em
is
ular doimiy ravishda yangi materialar bilan to’ldirib boriladi.
O ’lkashunoslik muzeylaming tarix bo’limlari.
OMkashunoslik 
muzeylarining 
tarix 
bo’limlari 
mamlakat 
tar tilling uinumiy davrlashtirilishiga tayangan holda inahalliy va 
umnm davlat tarixi o ’rtasidagi tabiiy aloqadorlikni aks ettirishi 
lozim.butun mamlakatga xos bo’lgan hodisa, inahalliy 
materialda 
aniqlashtiriladi.Ekspozitsiyaga umumlashtinivchi matcrialni kiritamiz 
inaxalliy voqcalaming mamlakat tarixidagi o’rni va ahamiyatini 
aniqlashga yordam bcradi.O’lka hududida yuz bergan davlat 
ahamiyatidagi voqea inahalliy voqca deb qaramasligi va aksincha 
o’lka chegarasidan chiqmaydigan voqealaming ahamiyatini oshirib 
yuborish ham kcrak emas.
Ko’pincha mintaqaning markaziy madaniy muassasasi bo’lgan 
o ’ll.ashunoslik 
muzeylaming 
umumta'limiy 
va 
targ’ibot 
imkmiyatlarini kengaytirish ucluin asosiy tarixiy ekspozitsiya bilan 
bit qatorda o ’lkashunoslik yo’nalishidan chctga chiqadigan, misol 
nchun "lnsonning vujudga kclishi", "Dinning paydo bo’lishi" kabi 
doimiy 
vistavkalar tashkil etilishi 
muinkin.Qachondir muzey 
asoschilari yoki jonkuyarlari tomonidan to’plangan va muzeyda 
saqlanayotgan, lekin o ’lkashunoslik xarakterida bo’lmagan ctnografik, 
iiuinizniatik 
va 
boshqa materiallami ko’rsatishdan ham 
voz 
ke.hmaslik 
kerak..Ular 
muzey 
tarixi 
bilan 
tanishtiradi, 
toinoshabiniiing dunyoqarashini kcngaytiradi va uning qiziqishiga 
sahab bo’lad i. Etnografik muzeylar.Ochiq osmon ostidagi muzeylar. 
Quriqxnna muzey lar.
Tarixiy muzeylar profildagi muzeylarga etnografik muzeylar 
ham kiradi.ulaming ekspozitsiyasi etnografiya fanining muamniolari 
va vazifalaridan kelib chiqqan holda turli xalqlaming turmush va
74

---

madaniyatining tarixiy shakllangan o ’ziga xos shakllarini tavsiflaydi, 
tarixiy rivojlanishdagi milliy an'analam ing o ’ziga xosligini aniqlaydi, 
inahalliy madaniy maishiy o ’ziga xosliklarini o ’rganadi.Ekspozitsiya 
mamlakatlar va xalqlar bo’yicha bo’limlarga bo’linadi va tarixiy 
izchiilikda joylashtiriladi.ularda xo’jalik va turmush shakliga ta'sir 
ko’rsatuvchi tabiy, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar yoritiladi.odatda bu 
ekspozitsiyalar xalq turmushining alohida tomonlariga; xo’jalik, uy- 
joy, kiyim va boshqalar, shuningdek, ma'naviy madaniyatga 
bag’ishlangan 
bo’limlardan 
iborat 
bo’ladi. 
Etnografik 
ekspozitsiyalarda matcriallaming ayrim turlarining namoyishi bilan 
birga hayotiy komplekslar- mehnat sharoiti, marosim, urf-odatlar bilan 
bog’liq komplekslar muhim o ’rin tutadi.aynan shu komplekslar 
manekcnlami joylashtirish uchun asos bo’la oladi.Ekspozitsiyada 
maneken mazkur millatga xos bo’lgan antropologik tip to ’g ’risida 
ham tasavvur beradi. Etnografik 
muzcylarida 
arxitcktura
yodgorliklarini 
mehnat sharoitini ifodalovchi manzaralarini ochiq 
havoda 
namoiyish 
etish 
amaliyoti 
ham 
qo’llanadi.Muzey 
qo’riqxonalar.
Foydalanilgan adahiyotlar.
1. Mixaylovskaya .1 muzeynoe ckspozitsiya M.;1964.
2.Sodiqova N. O ’zbekiston muzey ishi.-T.;Fan, 1977.
3.Sodiqova N. Madaniy merosimiz xazinasi.-T.;1991.
4. Muzeevedenic. Muzci istorichcskogo profilya.
Ucheb.posobie dlya Vuzov po spets. f,IstoriyaH
Pod red К G Levekina, V Xerbsta -M.; vo'ssh.shk.-1988
5. Kliks RR. Xudojestvennoe proektirovanie ekspozitsii -M.;1978
6. Rojdenstvenskiy К I .Ansabl i ckspozitsiya -L.;1970
7. Xudojestvennoe oformlenie muzeev -M,;1982