Олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

7.1.Криптовалюталар электрон тижоратининг ривожланиши 
Електрон тижорат ривожланган сайин инсонларнинг “
узоқлардан-
масофадан туриб
” электрон пуллар тўлашларига тўғри кела бошлади. 
Бунда пулни масофадан туриб қўлдан қўлга беришнинг эса умуман 
иложи йўқ. Шунинг учун ҳам пулларни бир инсондан иккинчисига 
масофадан туриб ўтказиш жараёнида ўзига ҳос воситачиларга, яъни, 
электрон тўлов тизимлари, банк ёки куръерларга мурожаат этиш керак 
бўлади. Ҳар қандай воситачи эса бажараётган пул ўтказмаларига боғлиқ 
бўлган операцияси учун қандайдир тўлов олиб қолади, чунки ҳеч ким 
текинга ишлашни истамайди. Ўтказилаётган пул миқдори қанча кўп 
бўлса, воситачига бўлган тўловлар туфайли пулни йўқотиш ҳам 
шунчалик кўп бўлади, албатта. Ахборот технологиялари ва электрон 
савдо ривожлангани сари кўпчилик одамлар пул ўтказмалари билан 
боғлиқ ҳаражатларни камайтириш борасида ўйланиб қолишди, яъни, 
қандай қилиб ушбу ҳаражатларни камайтириш ва пул ўтказмаларининг 
фойдали иш коеффициентини иложи борича юз фоизга оширган холда 
электрон бизнесни юритиш мумкин? Бу борада турли хилдаги таклиф ва 
мулоҳазалар жуда кўп эди, лекин уларнинг барчаси бир қанча сабабларга 
кўра рад этилди.Чунки товар ва ҳизматлар олди-соттиларидаги 
воситачиларга бўлган тўловларни олиб ташлаганда ҳам, турли-туман 
фирибгарлардан қандай ҳимояланиш яъни, пулни айнан Сиз 
ўтказганингиз ёки уни олганингизни қандай исботлаш мумкин? Бу 
муаммонинг ечими 2009-йилларда Сатоши Никамото деб номланган 
шахс ёки шаҳслар гуруҳи томонидан мураккаб криптографик математик 
ҳисоб-китоблар натижасида ишлайдиганЯнгиелектрон тўлов тизимини 
оммага тақдим этгандан сўнг топилди. Бундай тўловларни амалга 
оширишда ишлатиладиган пул бирлигининг номи эса 
биткоин
деб 
аталди. Биткоин криптографик электрон пул бирликлари махсус 
электрон ҳамёнларда сақланиб, бундай ҳамёнларга пул тушириш ва 
уларни турли хил мақсадларда ишлатиш мумкин. Бирор-бир битcоин-

---

282 
ҳамён ҳисобидан қанча электрон пул кетгани ёки унга келганини 
аниқлаш учун, мутахассислар бир ҳамёндан ёки бошқа манзилдан ушбу 
электрон ҳамёнга қанча биткоинлар келганини барчага очиқ холда 
кўрсатишни таклиф этдилар. Яъни, сиз криптовалюта тармоғига 
уланганингизда, барча битcоинлар олди-сотдисини аниқ ва равшан 
кўришингиз ва кузатишингиз мумкин бўлади. Шунингдек, барча 
биткоин ҳамёнлар анонимдирлар (
яъни, ҳамённинг эгасиким эканлиги 
айтилмайди
), шунинг учун ҳам Сизнинг танишингиз қайси ҳамён уники 
эканини айтмаган бўлса, Сиз ҳеч қачон бу ҳақида била 
олмайсиз.Тизимдаги ҳисоб-китобларни мунтазам равишда амалга 
ошириб бориш кераклиги туфайли, битcоинларнинг маълумотлар базаси 
тезкор ишлаши учун катта қувватли замонавий компютерлар керак 
бўлади. Бундай қувватли компъютерга эга бўлиш учун минглаб 
компютерларни ягона тармоққа улаш талаб этилади. Бу компютерлар 
фойдаланувчиларнинг компъютерлари ҳам бўлиши мумкиналбатта. 
Улардан бири эса истагингизга кўра Сизнинг компъютерингиз бўлиши 
ҳам мумкин. Агарда фойдаланувчи, ўз компютери видеокартаси 
қувватини тегишли дастурлардан фойдаланган холда битcоин тизимини 
қўллаб-қувватлаш учун тақдим эца, бу ёрдами учун унга ўша битcоин 
валютасининг ўзида мукофот беришади. Бундай пул топиш усули эса 
“
майнинг
” дея ном олган.Қуйида замонавий криптовалютанинг афзаллик 
ва камчиликлар томонларини келтириб,уларга изоҳ берамиз: 
•
Чегараланган
. Криптовалюта яратилган алгоритмга асосан, жаъми 
21 миллионтагача битcоин топиш мумкин, бундан сўнг эса биткоин 
етиштириш тўхтатилади. Бунинг оқибатида нима бўлишини ҳеч 
ким билмайди, агарда молиявий портлаш бўлмаса, криптовалюта 
муомалада қолади ва вақти-вақти билан ўз курсини ўзгартириб 
тураверади.

---

283 
•
Тўлиқ маҳфийлик
. Битcоин-ҳамённинг рақамлари орқали унинг 
эгаси ким эканлигини билиб бўлмайди, бунинг оқибатида эса 
ноқонуний пул айлантириш ва фирибгарликка йўл очилади.
•
Таъминланмаганлик
. Криптовалюта, реал пулларга ўхшаб, доимий 
резерв билан таъминланмагани ва бу билан боғлиқ бошқа 
сабабларга кўра, битcоин курси кутилмаганда тўлиқ нолга тушиб 
кетиши ҳам ҳеч гап эмас. 
•
Расмий равишда ишламайди
. Битcоин молия тизимига ёмон таъсир 
кўрсатиши мумкин, шу сабабли кўп давлатлар (
шу жумладан, 
бизнинг мамлакат ҳам)
криптовалютага ишончсизлик билан 
қарайди. Россияда битcоин етиштириш билан шуғулланганларни 
жавобгарликка тортиш бўйича қонун тайёрлашган, лекин ҳозирча 
бу иш тўлиқ йўлга қўйилмаган. Балки битcоинлар ҳеч қачон 
расмий ишламаса ҳам керак, чунки уни қонунийлаштиришса, 
биткоин реал валютанинг ўрнини эгаллаши ҳам мумкин бўлади. 
•
Унчалик машхур эмас
. Ҳозирча кўпгина молиявий муассасалар, 
Интернет-дўконлар ва бошқа сервислар битcоинга ишонишмайди 
ва криптовалюта эвазига махсулот сотмайдилар. Машхурлашиши 
чегаралангани бойис биткоин тўлиқ ишлатилмаяпти. 
Ҳозирги 
даврдаги 
энг 
машҳур 
криптовалюталарнинг 
эмблемаларини 
(
шартли 
белгилари,пиктограммаларини
) 
қуйида 
назардан кечиришингиз мумкин: 

---

284 
Криптовалюталарни майининг қилиш учун фойдаланиш мумкин 
бўлган энг яхши дастурий таъминотларга қуйидагиларни киритишимиз 
мумкин: 
CГМинер
–Ушбу дастур виртуал пулларни топиш бўйича 
ишлайдиган профессионаллар учун мўлжалланган. Аммо унинг тўлиқ 
қувват билан ишлаши учун фақатгина катта қувватли компъютерлар 
талаб қилинади. Фойдаланувчига эса МС ДОС буйруқларини яхшилаб 
ўзлаштириб олиш зарур бўлади. Дастурнинг ижобий томонларига 
видеокарта ишини тезлаштириш функцияси мавжудлиги ва бунинг 
натижасида хешлаштириш жараёни тезлаштирилишини киритиш 
мумкин. Бундан ташқари, дастурнинг оптимал ишлаш режимини танлаш 
имконияти ҳам уни бошқа дастурлардан фарқ қилади.