Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

Хорижий давлатларда марказий банкнинг мустақиллигини белгиловчи индекслар.

Бир қатор олимлар ўртача оғирликдаги (CWN-индекс) маълумотларга асосланиб, тўртта гуруҳга бирлаштирилган, мустақилликнинг баъзи мезонлари учун жавоб берадиган қуйидаги ўн олтита мезон асосида марказий банкнинг мустақиллик даражасини баҳолаш усулини ишлаб чиқдилар.

кадрлар мухторияти: раиснинг ваколат муддати; марказий банк раисини тайинлайдиган муассаса; марказий банк раисини муддатидан олдин лавозимидан озод етиш; раиснинг ҳукуматда бошқа лавозимни егаллаш имконияти;
пул-кредит сиёсатини ишлаб чиқиш: пул-кредит сиёсатини ишлаб чиқиш учун марказий банк жавобгар бўладими; марказий банк ва ҳукумат ўртасидаги зиддиятларни ҳал қилиш қоидалари; марказий банкнинг давлат бюджетини ишлаб чиқишда иштирок етиш даражаси;
Марказий банкнинг устувор мақсади ва вазифалари: сиёсатнинг асосий мақсадларидан бири сифатида нарх барқарорлиги;
Давлат бюджетини молиялаштириш бўйича чекловлар: ҳукуматга тўғридан -тўғри кредит беришни чеклаш; давлат қимматли қоғозларини сотиб олиш; молиялаштириш шартлари; Марказий банкнинг потенциал қарз олувчилари; кредитлар миқдорини чеклаш; кредит шартларини чеклаш; кредитлар бўйича фоиз ставкаларини чеклаш; бирламчи бозорда давлат қимматли қоғозлари билан операциялар.
Ҳозирги вақтда иккита индекс кенг тарқалган: юқорида айтилган ва унинг муаллифлари исмларининг бош ҳарфлари CWN индексидан кейин бир йил сўнг нашр этилган GMT индекси (Grilly, Mascandro, Tabellini индекси).
GMT индекси – бу баллар тизими (агар мезон бажарилса 1 балл ёки мос келмаса 0 балл) ва иккита кичик индексдан иборат: сиёсий мустақиллик индекси (8 мезон) ва иқтисодий мустақиллик индекси (7 мезон).
GMT индекси доирасида сиёсий мустақилликни баҳолаш қуйидаги мезонларга асосланади:

1. 
   марказий банк раиси ҳукумат аралашувисиз тайинланади;
   
2. 
   марказий банк раиси 5 йилдан ортиқ муддатга тайинланади;
   
3. 
   марказий банк бошқаруви ҳукумат иштирокисиз тайинланади;
   
4. 
   марказий банк бошқарув кенгаши аъзолари 5 йилдан ортиқ муддатга тайинланади;
   
5. 
   банк бошқарув кенгашида ҳукумат вакилларининг мажбурий иштирок этишига ҳожат йўқ;
   
6. 
   давлат томонидан пул-кредит сиёсатининг асосий йўналишларини тасдиқлашнинг ҳожати йўқ;
   
7. 
   Марказий банкнинг асосий мақсади сифатида қонунчиликдаги нарх барқарорлигини белгилаш ҳукумат билан зиддият юзага келганда марказий банкдан ҳуқуқий ёрдамнинг мавжудлиги.
   

Марказий банкнинг GMT индекси бўйича иқтисодий мустақиллиги марказий банкнинг операцион мустақиллигини баҳолаш билан белгиланади ва қуйидаги мезонларга асосланади:
1) ҳукуматга кредит беришнинг автоматик тартиби йўқ;
2) агар давлатга ссуда бериш имкони бўлса, кредитлаш фақат бозор курси бўйича амалга оширилади;
3) ҳукуматга берилган кредитлар вақтинчалик;
4) ҳукуматга берилган кредитлар ҳажми чекланган;
5) марказий банк давлат қимматли қоғозларини дастлабки жойлаштиришда қатнашмаса;
6) марказий банк ўз операциялари учун фоиз ставкаларини мустақил равишда белгилайди;
7) банкларни назорат қилиш марказий банк вазифаларига кирмайди (бу ҳолда унга 2 балл берилади) ёки қисман бошқа органлар билан бирга киритилади (1 балл берилади).
CWN индекси ва GMT индексининг фарқи шундаки, мезонларда бир нечта жавоб вариантлари мавжуд эди. Ҳар бир мезон учун ҳар бир жавоб варианти учун ҳар хил балл белгиланади - 0 дан 1 гача. Битта блок ичида мезонларнинг қийматлари умумлаштирилади, биринчи учта блокнинг мезонлари ҳар хил оғирликларда ҳисобга олинади (мос равишда 0,2, 0,15 ва 0,15), тўртинчи блокнинг ҳар бир мезони учун индивидуал, вазн қийматлари 0,025 дан 0,15 гача ўрнатилади.
Аввал айтиб ўтганимиздек, ҳозирги вақтда марказий банк мустақиллигини таҳлил қилишда енг кўп қўлланиладиган асосий индекслар GMT индекси ва CWN индексидир.