Олий ва ўрта махсус таълим

-жадвал Узбекистон саноат тармоклари бўйича саноат маҳсулотини ишлаб

чиқаришга кетган барча харажатлар (фоиз ҳисобида)

	Жами харажатлар	Шу жумладан
		Ишлаб чикариш материал харажатлари	иш хаки ва ундан ажратма	амортизация	бошка харажатлар
Хамма саноат
2001 й.	100	81,6	9,9	4,8	3,7
2007 й.	100	81,3	8,3	5,7	4,7
Электроэнергетика
2001 й.	100	79,1	10,2	1,8	8,9
2007 й.	100	67,7	6,8	7,9	17,6
Ёкилги саноати
2001 й.	100	89,0	5,2	3,4	2,4
2007 й.	100	77,0	5,7	12,3	5,0
Кора металлургия
2001 й.	100	84,4	14,2	1,3	0,1
2007 й.	100	81,8	11,4	2,9	3,9
Рангли металлургия
2001 й.	100	64,0	21,0	11,0	4,0
2007 й.	100	68,2	18,9	9,6	3,3
Кимё ва нефтькимё саноати
2001 й.	100	79,0	14,3	1,9	4,8
2007 й.	100	80,1	11,4	5,0	3,5
Машинасозлик ва метални кайта ишлаш
2001 й.	100	69,3	27,1	0,4	3,2
2007 й.	100	89,7	6,7	1,6	2,0
Урмончилик, егоч ишлаш саноати
2001 й.	100	80,7	14,7	2,1	2,5
2007 й.	100	81,7	12,0	5,7	0,6
Курилиш материаллари саноати
2001 й.	100	76,3	15,5	1,6	6,6
2007 й.	100	78,9	15,4	4,2	1,5
Енгил саноат
2001 й.	100	87,7	7,7	1,8	2,8
2007 й.	100	89,7	4,4	3,2	2,7
Озик-овкат саноати
2001 й.	100	87,8	6,8	2,3	3,1
2007 й.	100	88,6	5,3	3,6	2,6

Манба: Статистик тупламлар. 2002-2008 йиллар.

Иш ҳақи учун қилинадиган харажатлар (меҳнат харажатлари) салмоғи энг катта бўлган ишлаб чиқариш тармоғи кўп меҳнат талаб қиладиган тармоқ ҳисобланади (кўмир саноати, ёғоч тайёрлаш саноати ва бошқалар).
Хомашё ва материалларга қилинадиган харажатлар салмоғи энг катта бўлган ишлаб чиқариш тармоғи кўп материал талаб киладиган тармоқ ҳисобланади (енгил саноат ва озиқ-овқат саноати, машинасозлик).
Харажатларнинг кўп кисми асосий воситалар амортизацияси учун сарфланадиган тармоклар кўп маблағлар талаб киладиган тармокларга киради (Масалан, нефть ва газ қазиб чикариш, гидро-электростанцияларда электр энергияси ишлаб чикариш).
Ишлаб чиқаришнинг тармоқ хусусиятларини хисобга олиш, таннарх структурасини ва ишлаб чиқариш харажатларини иктисодий таҳлил қилиш ишлаб чиқаришда юз берадиган асосий техник-иктисодий жараёнларни ўрганиш, ишлаб чиқаришдаги чиқимларни камайтиришнинг асосий йўлларини белгилашга имкон беради.

3. Фойда ва уни максималлаштириш

Саноат ва унинг барча бўғинлари ишини тавсифловчи муҳим сифат кўрсаткичларидан бири фойда ва рентабелликдир. Фойда бозор муносабатларининг муҳим категорияси сифатида иқтисодиётда маълум функция (вазифа)ларни бажаради:

• 
  ишлаб чиқариш фаолиятининг натижасидан олинган иктисодий самарани тавсифлайди, чунки у сўнгги молиявий натижани ифодалайди;
  
• 
  турли даражадаги бюджетларни шакллантиради;
  
• 
  ходимларнинг манфаатларини ҳимоя қилади ва бу борада иктисодий дастак ва стимул ролини ўйнайди;
  
• 
  илмий — техникавий, ташкилий ва ижтимоий ишларни амалга оширишга имконият беради.
  

Фойда саноат, тармоқ ва корхонанинг ҳамма ишлаб чикариш-хўжалик
фаолияти натижаларини умумлаштирувчи кўрсаткичдир. Балансдаги фойда ёки фойданинг умумий суммаси — корхона балансидаги мавжуд ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқаришдан ташкари, хўжаликларнинг молия-хўжалик фаолиятлари натижасида олинган фойда суммасидир. Фойданинг умумий суммаси товар маҳсулотини сотишдан, ишлаб чиқаришдан ташқари, бажарилган ишлар ва хизматлардан олинган даромадлардан, корхона ёрдамчи хўжаликларининг
маҳсулотларини сотишдан олинган даромадлардан, реализациядан ташкари фойда ва уй-жой коммунал хўжалиги, ҳар хил жарималар, пеня ва ҳоказолардан ташкил топади.
Хўжалик юритувчи субъект фаолиятининг молиявий натижалари фойданинг куйидаги кўрсаткичлари билан тавсифланади:

• 
  маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда (ЯФ), бу сотишдан олинган соф тушум билан сотилган махсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи ўртасидаги тафовут сифатида аникланади:
  

ЯФ = ССТ - МИТ,

Бу ерда: ЯФ — ялпи фойда;
ССТ — сотишдан олинган соф тушум;
МИТ — сотилган махсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи.

• 
  асосий фаолиятдан кўрилган фойда — бу, маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда билан давр харажатлари ўртасидаги тафовут ва қўшимча асосий фаолиятдан кўрилган бошқа даромадлар ёки минус бошқа зарарлар сифатида аникланади:
  

АФФ=ЯФ-ДХ +БД + БЗ,

Бу ерда: АФФ — асосий фаолиятдан олинган фойда;
ДФ — давр харажатлари;
БД — асосий фаолиятдан олинган бошка даромадлар;
БЗ — асосий фаолиятдан кўрилган бошқа зарарлар.

• 
  хўжалик фаолиятидан олинган фойда (ёки зарар) — бу, асосий фаолиятдан олинган фойда суммаси плюс молиявий фаолиятдан кўрилган даромадлар ва минус зарарлар сифатида ҳисоблаб чиқилади:
  

УФ = АФФ + МД- МХ,

Бу ерда: УФ — умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда;
МД — молиявий фаолиятдан олинган даромадлар;
МХ — молиявий фаолият харажатлари.

• 
  солиқ тўлагунгача олинган фойда — бу умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда, плюс фавқулодда (кўзда тутилмаган) вазиятлардан кўрилган фойда ва минус зарар сифатида аникланади:
  

СТФ = УФ+ ФП- ФЗ,

Бу ерда: СТФ — солиқ тўлагунгача олинган фойда:
ФП — фавқулодда вазиятлардан олинган фойда:
ФЗ — фавқулодда вазиятлардан кўрилган зарар.

• 
  йилнинг соф фойдаси — бу, солиқ тўлангандан кейин хўжалик юритувчи субъект ихтиёрида қолади, ўзи дадаромади (фойдаси)дан тўланадиган солиқни ва минус қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа солиқлар ва тўловларни чиқариб ташланган ҳолда солиқлар тўлагунга қадар олинган фойдани ифодалайди:
  

СФ = СТФ-ДС-БС,

Бу ерда: СФ — соф фойда;
ДС — даромад (фойда)дан тўланадиган солиқ;
БД — бошқа солиқлар ва тўловлар.
Ҳар бир корхона (фирма) яшаши ва равнақ топиши учун фойда олиши керак. Корхона фойдани ўз ривожини таъминловчи биринчи муҳим омил деб билади. Фойдани максималлаштириш билан шуғулланмайдиган корхонанинг яшаб кетиш имконияти кам бўлади. Макроиқтисод соҳасида узоқ муддатга фойдани максималлаштириш масаласига катта эътибор берилиши шундай иборатки, шу асосда фирма фаолияти олдиндан башорат қилинади,
Мулк эгасини ўзи бошқарадиган, унчалик катта бўлмаган корхона (фирма)да, уларни юритиш билан боғлиқ бўлган ҳамма қарорларда фойдани кўпайтириш асосий ўрин тутади. Жуда катта ва йирик корхона (фирма)ларда раҳбар (бошқарувчи)лар кундалик қарорларни қабул қилишда мулк эгалари ҳар доим хам бошқарувчилар фаолиятини назорат остида сақлай олмайдилар. Шунинг учун бошқарувчиларда ва корхонага раҳбарлик қилишда маълум
даражада эркинликлар бўлиб, улар фойдани мшхсималлаштириш билан етарли шуғулланмасликлари, мулк эгаси бўлмаганликлари учун узок муддатли манфаат ўрнига қисқа манфаатни афзал кўришлари мумкин. Бошқарувчилар кўпинча фойдани максималлаштириш ўрнига даромадни кўпайтириш ёки акциядорларни қизиқтириш учун дивидендни оширишга ҳаракат қилишлари мумкин. Бундан ташқари, улар юқори лавозимга эришиш ёки катта мукофотлар олиш максадида фойда кейинчалик камайиб кстса ҳам ҳозирги куннинг ўзида оширишга ҳаракат қиладилар. Шу туфайли бундай рахбарлар ўз лавозимларидан четлаштирилиши ва корхонани бошқа раҳбарларга топшириш зарурияти юзага келади.
Юқорида келтирилган фойда турларидан ташқари, унинг яна бир қанча турлари мавжуд:

• 
  ҳақиқий фойда;
  
• 
  ўртача фойда;
  
• 
  монопол фойда ёки иқтисодий рента;
  
• 
  максимал фойда.
  

Ҳақиқий фойда — бу, ҳақиқатда ҳисобот маълумотлари, яъни ҳакиқий харажатлар асосида аниқланган фойда ҳисобланади. Бу фойда корхона молиявий фаолиятини ташкил этишда асосий манбадир.
Уртача фойда деганда, бошқа ҳамма корхоналар каби сарфланган капиталга бир хил фойда олиш ёки бир хил рентабелликка эга бўлиш тушунилади. Ўртача фойда корхона (фирма)нинг фаолият кўрсатаётган соҳада, тармокда қолишини таъминлайди. Бундай фойданинг юзага келиши бозорнинг узоқ муддатли барқарорликка эришганидан далолат беради. Ўртача фойдани кўпинча иқтисодий фойда деб атайдилар.
Иқтисодий фойда қачон пайдо бўлади? Агар корхона бир маҳсулотни тайёрлаб, сотиб, ҳақикдтда 100 минг сўм фойда олган бўлса-ю, ана шу маблағни бошқа маҳсулот ишлаб чикаришга сарфлаб, уни сотганда 150 минг сўмлик фойда олса, бундай фойдани иктисодий фойда деб тушуниш керак. Бу ҳолда
фойда ижобий тус олади. Ижобий иктисодий фойда корхонани бирон-бир инвестор фаолият бошлашига рағбатлантирса, ижобий ҳақиқий фойда ишлаб чиқариш ёки фирманинг анча оёққа туриб олганидан дарак беради.
Монопол фойда ёки иктисодий рента — бу, чекланган ишлаб чиқариш омилларидан фойдаланиш натижасида содир бўлган фойда ҳисобланади. Масалан, иккита корхона бир хил ерга эга бўлиб, ерни олиш билан боғлиқ харажатлар бир хил бўлишган шароитида биринчи ер транспорт тармоғига яқин бўлганлиги учун маҳсулотни ташишга 10 млн. сўм кам сарф қилиниши мумкин, ана шу 10 млн сўм унинг қўшимча фойдаси ҳисобланади. Иктисодий рента ишлаб чикариш омиллари чекланганлигидан келиб чиқади ва у ёки бу ишлаб чикариш омилига бериш ҳолатини билдирган бахо билан шу омилнинг энг кам баҳоси ўртасидаги фаркдан иборат бўлади.
Максимал фойда — бу, бир бирлик қўшимча махсулотни сотишдан олинган даромадни шу бир бирлик қўшимча маҳсулотга килинган харажат микдори билан баб-баробар келиши натижасида олинган фойда. Шу ҳолда рентабелликнинг энг юқори даражасига эришилган бўлади. Шунга кура, фойдани максималлаштириш дегани, энг юқори рентабелликни таъминлаш, деганидир.
Бозор иқтисодиёти шароитида саноат соҳасида ўтказилаётган туб иқтисодий тадбирлар мажмуида фойдани тақсимлаш масалалари мухим ўрин тутади, зеро уни, адолат юзасидан ва тўғри тақсимлаш жамоа ва хар бир ходимнинг манфаатдорлигини уйғунлаштириш учун шароит яратади.

4.