Олий укув юртлари тарих факультети талабалари учун дарслик Укув дастурлари, дарсли аларини


Бошкарув тизими ва илк давлатлар пайдо булишининг ижтимоий, иктисодий ва сиёсий асослари



Download 3,05 Mb.
bet27/64
Sana23.02.2022
Hajmi3,05 Mb.
#147241
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   64
Bog'liq
Китоб тарихий география

4.2. Бошкарув тизими ва илк давлатлар пайдо булишининг ижтимоий, иктисодий ва сиёсий асослари.

Юзлаб мингйилликларни уз ичига, олган инсоният тарихида дастлабки давлатлар ва шахарларнинг ташкил топиши, хунармандчилик ва савдонинг ривожланиши, ёзувнинг келиб чикиши - нисбатан кейинрок юзага келган ходисалардир. Давлатчилик жахон тарихида миллоддан аввалги IV минг йилликнинг охирларида Шаркда вужудга келган булиб, инсоният тамаддудининг сунгги 5 минг йили билан богланадг.

нг йили билан богла
IfeWH


-г——т-

rsA
I

oMikena Qadimiy shaharlar

Г \ J v0

Ibtidoiy jamoa tuzumi saqlangan hududlar




Qadimiy davlat









I

V

Masshtab 1:120 ООО ООО

Bott! ' Мохеф-Daro. '^amf A л PataliputraS^

c
MemfiscFT elam

r V

j ^ о \ < у
Mikei

Aop,
ypyt

Илк жахон цивилизациялари

Szi/lTlS o

LoyaoJ

9r\
-J?

V

0 .ojarqolor Gonur .N
^/Xarappa

$/

Y*\\
X

-) \(4V

U\
\ *11 NX


Бошкарувнинг илк боскичлари кадимги замонларга бориб такалади. Ибтидоий жамият тарихида ижтимоий бошкарув тамойиллари ва вазифалари турли куриниларда булиб, ташкил килиш. Тартибга срхолиш. Назорат, жамоатнинг ички муносабатларини бошкариб туриш фунциялари билан богланган эди. Шу тарзда ижтимоий-иктисодий талаблари, обру-эътиборига эга, узларининг шахсий ахлокий хислатлари, амалий билимлари ва тажрибаларини билан бошкалардан ажралиб турган шахсларнинг сараланишига олиб келган. Уруг оксоколи ва кабилалар йулбошчилари жамоалар вакиллари йигинида (“Халк йигини”) сайланган. Ибтидоий жамият тарихида йулбошчи рахбар ижтимоий фойдали фаолияти билан банд булиб, уруг-кабила одатларида асосланган ижтимоий хокимият дастлаб сиёсий давлат макоми даражасига етмаган ижтимоий ташкилот шаклини узида ифода этган.
Кадимги давлатлар уз ривожланиш боскичларида, турли хусусиятлар ва тарихий конуниятларга эга булган. Даставвал, илк давлатлар хужаликнинг ишлаб чикарувчи шакллари - дехкончилик ва чорвачилик каерда олдин ривож топган булса, уша ерда вужудга келди.
Ибтидоий тарихда (уругчилик жамоаси даврида) ахолининг жойлашуви кон-кариндошлик алокалари билан белгиланади. У ёки бу худудда факат битта уруг аъзоларигина яшаган. Хужалик ишлаб чикарувчи шаклларининг тараккиёти ахоли жойлашуви худудларнинг кенгайишига, ташки алокаларнинг узлуксиз ривожланишига олиб келган. Ишлаб чикариш зарурати ва бошка иктисодий омиллар шуни такозо этган. Шу тарика ахолининг аралаш жойлашуви жараёни бошланган. Бунда бир худудда турли уруг намояндалари яшайдиган булган. Ана шундай килиб, жамиятнинг янги худудий ташкилоти вужудга келган. Кариндош- уругчилик жамоаси урнига худудий кушничилик жамоаси пайдо булиб, узини иктисодий жихатдан таъминлай оладиган катта оилалар пайдо булган.
Бу жамоалар вакиллари алохида уй-жойлар, экинзорлар ва сугориш тармоклари билан чегараланган, яъни, тула узлаштирилган ва муттасил хужалик ва ишлаб чикариш максадларида фойдаланиб келинган воха-тумандарда хаёт кечириб, уз ички ва ташки муносабатларида келиб чикадиган муаммоларни хал килишда бирлашишга харакат килганлар.
Ишлаб чикариш ва ижтимоий мехнат таксимоти, ташки харбий боскинлардан химояланиш, жамоадаги диний урф- одатларни бажариш каби масалалар ижтимоий мансаблар ва бошкарувнинг янги ривожланиш боскичига асосланган.
Узлаштиручи хужаликларга асосланган ибтидоий (уруFчилик) жамият белиглари



odfetemeot


Узбек халки, Урта Осиё халклари ва уларнинг аждодлари тарихида илк давлатчиликнинг вужудга келиши масаласини урганиш долзарб вазифадир. Урта Осиёда илк давлатчилик тузумига бронза давридаги сугорма дехкончилик ривожланиши ва ихтисослашган хунармандчилик замин яратган эди. Алохида таъкидлаш жоизки, Урта Осиёда давлатчилик тизимига утиш жараёни факат ички сабабларга боглик булмай, Шаркдаги юкори даражада ривожланган анъанавий тарихий-маданий алокаларга хам боглик эди. Бактрия худудидан топилган юкори сифатли олтин, кумуш ва бронза буюмлари ташки савдо ва узаро алокаларнинг ривожланганлигидан далолат беради. Кадимги Шарк давлат марказлари билан маданий муносабатлар муаммоси долзарб мавзу булиб, археология маълумотлар узаро алокалардаги мавжуд технология ва иктисодий таъсирни курсатади.
Ишлаб чикарувчи хужаликларга асосланган ибтидоий жамиятнинг белигалари

Худудий белгилари
Ижтимоий-иктисодий белгилари

Ахолининг аралаш жойлашуви, бир худудда турли уруг намояндаларининг жойлашуви
Янги худуддий ташкилот - худудий кушничилик жамоасининг вужудга келиши
Алохида уй-жойлар, хусусий мулк, томорка, чорва, озик-овкат захиралари ва ишлаб чикариш куроллари
Узини иктисодий жихатдан таъминлай оладиган катта оила жамоаларининг вужудга келиши


Илк давлатларнинг худудий асосини бир-бирига якин жойлашган кушни дехкончилик туманлари ташкил этган. Хужалик юритиш максадида узлаштирилган худудларда ахоли зич жойлашган булиб, улар кадимги дехкончилик туман-вохалари деб аталган. Уларнинг хар бирида хосилдор ерлар ва сугориш тизимидан ташкари уй- кургонлар ва манзилгохлар, экин экилмаган ерлар ва яйловлар мавжуд булган. Кадимги дехкончилик туманларининг тузилиши табиий-географик, ижгимоик-иктисодий ва маданий мухит билан боглик эди. Бир неча туманлар вилоятни ташкил этган.
Юкорида курсатилган омиллар билан боглик холда бошкарувнинг худудий функциялари хам вужудга келган. Ушбу функциялар туман, вилоят худудларида жойлашган кишлок жамоалари, туман ахолиси (бир неча кишлок жамоалари) ва вилоят (бир неча туман) ахолисининг муносабатларини назорат килиш ва бошкариб туриш заруриятидан келиб чиккан.
Шу тарика илк давлатчиликка утиш жараёни бошланган. Иккинчи боскич жамоанинг узини-узи бошкарув муассасаларининг йулбошчи хокимиятига тула буйсундирилиши билан боглик булиб, ушбу жараёнда жамоа аъзолари уртасидаги ички ва ташки алокаларнинг хукукий тартиби янада такомиллашиб боради. Бу холат эса давлат тизимидаги турли вазифаларнинг хукукий тартибга солиниши ва хокимиятнинг хукукий жихатдан расмийлаштирилишига олиб келади.
Юкоридагилардан хулоса килиб айтиш мумкинки, Кадимги Шаркнинг илк давлатлари тарихи дастлаб жамиятнинг куллар ва кулдорларга булинишидан бошланмаган экан. Ушбу жараённинг мухим омилларидан бири мулкий табакаланиш булмасдан, синфий
111

карама-каршиликка алокаси булмаган жамиятнинг ижтимоий- амалий вазифалар жихатидан булинишидир. Бу хол, энг аввало, ижтимоий-иктисодий, харбий ва диний омилларга боглик булган. Давлатчиликнинг асослари, сиёсий институтлар шакллангандан кейинги чукур ижтимоий табакаланиш жараёнининг бошланиши билан изохланади.
Илк давлатларнинг ишлаб чикариш фаолиятида дастлаб озод жамоа аъзоларининг мехнати мухим урин тутади. Ахоли сонининг усиши хамда янги ахоли жойлаша оладиган худудларга, буз ерлар ва чорва учун яйлов, маъданларга бой манбаларга эга булиш эхтиёжи катта ё кичик урушларга сабаб булган. Доимий харбий тукнашувлар шароитида баъзи бир давлатлар тор-мор этилиб, баъзи бирлари эса кучайиб борган. Саноксиз асирлар ва хонавайрон булган жамоа аъзолари кулликка махкум булганлар. Уларнинг мехнатидан ишлаб чикариш максадларида кенг фойдаланилган. Шу тарзда тарихда Кадимги Миср, Оссуриядек уртамиёна худудга эга давлатлардан (урта подшоликлар) кейинчалик йирик, дунёвий микёсдаги ахамонийлар салтанатидек давлатлар вужудг а келган.
Археологик ва ёзма мQнб;;ларьи урганиш шу ни курсатадики, илк темир даври Бактрия ва Сугд жамоаларидаги асосий ишлаб чикарувчи кучларни бир неча кичик оилалардан иборат уй жамоалари (катта оила вакиллари) ташкил этган. Уй-кургонлар жойлашувининг ташки белгилариёк, уй-жамоалари афтидан анча йирик худудий кушни жамоаларни ташкил килганидан далолат беради. Бошкарув тартибида катта оилалар (уй жамоаси) бошликлари ёки уй эгалари, шунингдек, алохида кишлок кургонларини бошкарувчи жамоалар катта ахамиятга эга булган.
Алохида уйлар уртасидаги кариндошчилик муносабатлари каби белгилар афтидан, иккинчи даражали булиб борган. Бу шунда куринадики, хар бир катта оила мумкин булган кариндошчилик алокаларига карамасдан, алохида хусусий мулкка, уз уй-жойига, ишлаб чикариш куролларига, шунингдек, кишлок хужалик махсулотлари ва чорваларига эга булишган, бир суз билан айтганда, улар узини иктисодий жихатдан таъминлай оладиган хужаликни акс эттирганлар. Катта оилали жамоалар шакли жамоадаги ишлаб чикариш ва хужалик харакертига боглик булиб, улар жамоатнинг иктисодий жихатдан мустахкамланишига олиб келди.
Уй-кургон эгаларининг хукуклари анча юкори булиб, улар оила ва жамоадаги иш юритувчилар сифатида анъанавий кишлок хужалик шаклларини ривожлантириш, озик-овкат махсулотларини купайтириш максадида турли муносабатларни бошкариб турган. Бу ижтимоий тузумда айрим гурухлар дехкончилик хужалиги билан машгул булган. Шунингдек, тузумда уй чорвачилиги, ихтисослашган хунармандчилик, курилиш ишлари билан шугулланувчилар, умуман, ишлаб чикарувчилар бор эди. Ундан ташкари, ишлаб чикариш жараёнида банд булмаган ёки хужалик ишлари билан камдан-кам шугулланадиган шахслар хам мавжуд булиб, бу тоифа кишиларига - уй-кургон эгалари, жамоа оксоколлари, диний арбоблар, туман ва вилоят хокимлари кирган. Уларнинг барчаси жамият хаёти ва ишлаб чикариш тартибида тутган урни билан бошкалардан фарк килган.
Узбекистонда илк давлатлар дехкончиликдан иктисодий ихтисослашган хунармандчиликнинг ажралиб чикиши туфайли шаклланган шахар марказлари асосида пайдо булган. Шахар марказларининг ахамияти, айникса харбий тукнашувлар пайтида янада ошиб, улардан туман ахоли. си учун бошп аы, ижтимоий мулкнинг асосини ташкил этувчи чорва подалари учун пана жой сифатида фойдалнилган.
VJ
Тарихий маълумотларга кура, илк темир даврида Узбекистон жанубидаги жамоаларда “уй эгаси”, “кишлок оксоколи”, “оксоколлар кенгаши”, “туман хокими” каби мансаблар мавжуд эди. Ижтимоий тузумнинг бу погонаси илк дивлатчиликнинг юкори даражаси булиб, у жамоаларнинг ижтимоий хаётида уз обру- эътибори ва ахамитини саклаб колди. Жамоа учун ташкилий бошкарув кенг куламдаги курилиш, сугориш ва дехкончилик ишларини ташкил этиш пайтида зарур эди. Иулбошчи хокимларнинг бошкалардан ажралиб туришига кадимги шахарларнинг ички калъасида уларнинг алохида жойлашган сарой кургонлари мавдужлиги хам гувохлик беради. Бу хокимият жамоанинг ички ва ташки муносабатларини бошкариб турган.
Узбекистон худудида илк давлатчилик тизимига утиш бронза даврида бошланади. Сурхондарёдаги Улонбулоксой - Шеробод кадимий зироатчилик вохаси ёдгорликларнинг урганилиши (Сополли, Жаркутон) дехкончилик, меъморчилик ва хунармандчиликнинг юксак тараккий даражасини очиб берди. Жаркутонда алохида жойлашган ибодатхона Кадимги Шаркдаги

саждагохлар сингари, эътикодга оид вазифасидан ташкари, ибодат- хужалик мажмуаси мохиятига эга булган. Бронза даврида ибодат меросимларини ташкиллаштирувчи ва ижро этувчи махсус ижтимоий гурухлар - кохинлар пайдо булади.
Мил.авв. IX-VIII асрларда дашт чорвадор кабилалари кучиб юрадиган чорвачилик шаклига утадилар. Кучманчилар курол- ярогни ривожлантириш, ук отиш ва суворий жанг килиш сохасида катта ютукларга эришиб, утрок дехкончилик ахоли учун жуда хавфли кучга айланадилар. Бу даврда суворий-жангчи ва харбий йулбошловчиларнинг мавкеи ошади. Шу тарика “харбий демократия” тамойилларига асосланган кучманчи кабилаларнинг уюшмалари вужудга келади. Бунга ухшаш уюшманинг маркази Куйи ва Урта Сирдарё хавзаси даштларида жойлашган. Мил.авв.УП^1 асрларда Шаркий Каспий буйи, Жанубий ва Шаркий Оролбуйи оралиги худудларида жойлашган сак-массагет кабилаларнинг харбий уюшмаси пайдо булади.
Мил.авв. VII-VI аср урталарида дехкончилик воха-туманлари асосида давлатчилик Бактрия, Сугд, Хоразм ва Фаргона водийсида ривожланади. Мил.авв. IX-V^ асрлар тарихига оид, “Авесто”да йулбошчилар ва хукмдорларнинг унвонлари белгилаб берилган - “кави” (хукмдор, подшо), “састар” (харбий йулбошчи), “зантупати” (кабила йулбошчиси). Бактрия ва Сугд давлатчилик шакли “дахиюсасти” (барча вилоятлар худудий бирлашуви)га анча якин булган.
Кадимги Шаркдаги илк давлатларнинг пайдо булиши ва ривожланиши купгина умумий жихатларга эга эканлигини таъкидлаш жоиздир. Айнан мана шунинг учун хам Урта Осиёда илк давлатларнинг пайдо булиши Кадимги Шарк давлатчилиги тарихи билан узвий богликдир.
Бронза давридаёк сунъий сугоришга асосланган дехкончилик ва чорвачилик Урта Осиё хужалигининг асосини ташкил этган. Сугорма дехкончиликнинг юкори унумдор шакллари жамиятда хал килувчи узгаришларга олиб келди. Хусусан, дехкончилик ва чорвачилик ривожи натижасида кушимча махсулот ва хусусий мулк куринишлари пайдо булди.
Урта Осиёда давлат уюшмалари сунъий сугориш бирмунча кулай булган Амударё (юкори, урта, куйи) окимлари буйларида, Мургоб вохасида, Зарафшон ва Кашкадарё вохаларида шаклланиб ривожланади. Бундай холатни дунё тарихидаги дастлабки
114
давлатлар - Миср (Нил) ва Месопотамия (Дажла ва Фрот) мисолида хам кузатишимиз мумкин.
Дастлабки шахар марказларининг пайдо булиш муаммолари давлатчилик пайдо булиши масалалари билан узвий боглик мавзу хисобланади. Илк ёзма манбалар Урта Осиё худудларида давлатлар вужудга келиши хакида нисбатан аник маълумотлар бермайди. Бу уринда археологик маълумотларнинг ахамияти бекиёсдир.
Жамият хаётида металлнинг кенг ёйилиши - дастлабки шахарлар ва давлатчиликнинг асосий омилларидан бири хисобланади. Хрзирги кунга келиб куплаб бронза ва илк темир даври ёдгорликларидан (Сополли, Жаркутон, Кизилтепа, Кузаликир, Афросиёб, Даратепа, Чуст, Далварзин ва бошк.) ишлаб чикарувчи хужалик билан бевосита боглик булган темир куроллар топиб урганилган. Мехнат куролларининг металлдан ишланиши мехнат унумдорлигининг янада ошишига кенг имкониятлар яратди.
Бронза даврида хунармандчиликнинг ихтисослашуви ва алохида хужалик тармоги сифатида шаклланиб ривожланиши жамиятдаги иктисодий тараккиёт учун мухим ахам ият г i эга булиб, асосини илк шахарлар ташкил этган давлатчиликнинг пайдо булиши учун мухим булган кушимча махсулот купайишига туртки булди. Илк давлатларнинг пайдо булишида илк шахарлардаги узаро айирбошлаш, савдо-сотик ва маданий-иктисодий алокаларнинг хам ахамияти нихоятда катта булган. Сунгги бронза даврига келиб шимолдаги кучманчи чорвадор кабилалар ва жанубдаги утрок дехкончилик ахолиси уртасида узаро мол айрбошлаш ва маданий алокалар янада жадаллашади. Жанубий ва шимолий худудларидан аникланган топилмалардаги жуда купгина ухшашликлар бу худудлар уртасидаги узаро иктисодий ва маданий алокалардан, кадимги йулларнинг тараккий этганлигидан далолат беради.
Узбекистонда энг кадимги давлатларнинг шаклланиш жараёни дехкон-чорвачилик иктисодиёти, ихтисослашган хунармандчилик ва шахар марказларининг пайдо булиши билан узвий богликдир.

Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   64




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish