Олий укув юртлари тарих факультети талабалари учун дарслик Укув дастурлари, дарсли аларини



Download 3,05 Mb.
bet19/64
Sana23.02.2022
Hajmi3,05 Mb.
#147241
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   64
Bog'liq
Китоб тарихий география

Энеолит даври. Энеолит - мистош давридир. Мил. авв. IV минг йилликкача одамлар факат тошдан, ёгочдан ва суякдан ясалган куроллардан фойдаланганлар. Мисдан ишланган куроллар ва буюмлардан фойдаланиш инсоният тарихида яна бир улкан боскич булиб, турли вилоятлар тараккиётнинг янги асосда ривожини тезлаштиришга имкон берган.
Энеолит даврига утилиши ишлаб чикарувчи кучларнинг янада юксалганлигини курсатади. Мисдан ишланган куроллар тош куролларга караганда анча такомиллашган булсада, лекин мис кучли ва огир куроллар ясаш учун яроксиз булган. Шу сабабдан, энеолит даври кабилалари тош куроллардан хам кенг фойдаланганлар. Мис ва тош куролларнинг ишлатилиши кадимги хужалик тармокларининг ривожланишида катта ахамиятга эга булган.
Кадимги Шаркда ишлаб чикарувчи хужаликлар ва хунармандчиликнинг ривожланиши асосида катта, серсув дарёлар водийларида шахар-давлатлар пайдо булди. Бу ерда кулай табиий шароитлардан ташкари, ижтимоий-иктисодий ривожланиш хам ишлаб чикарувчи кучлар тараккиётининг умумий ривожини тезлаштиришга имкон берган.
Кабилаларнинг ижтимоий, иктисодий ва маданий тараккиёти бир хил даражада булмаган. Неолит даври кабилалари орасида вужудга келган иктисодий ва маданий нотекислик мистош замонида анча кучайди. Мазкур даврда Европа ва Осиё ахолиси хилма-хил хужалик турларига булинган. Шу асосда ишлаб
чикарувчи кучлар ва ишлаб чикариш муносабатлари тараккий этган.
Овчилик ва баликчилик асосида ривожланган жамиятлар иктисодий ва маданий жихатдан оркада колган. Уларнинг ижтимоий муносабатларида тош даври тузумига хос хусусиятлар сакланган. Лекин кадимги Шарк давлатлари чегараларида яшовчи дехкончилик билан машгул булган кабилалар хам (Кавказорти, Урта Осиёнинг жануби) кадимги уругчилик тузумининг купгина хусусиятларини саклаб колганлар. Бу вилоятларда дехкончилик ортикча махсулотларни кенг даражада яратилишига асос булмаган. Уруглик, кабилавий тузум хусусиятлари сакланиб колган холда, жамоалар озик-овкат махсулотини умумий мулкка айлантириб, махсулотлар баравар таксимланган эди. Тузумнинг мустахкам булганлиги, истеъмол воситаларининг бараварлиги, мехнат унумдорлигининг пастлиги ва хужаликни бутун уруг аъзолари биргаликда бошкарганлиги - ибтидоий тузумнинг асосий белгиларидир.
Энеолит даври кабилаларининг иктисодий, ижтимоий ва маданий тараккиёти бир хил даражада булмагани туфайли археологик маълумотлар Урта Осиё ахолиси иктисодий-маданий жихатдан нотекис ривожланганидан далолат беради,
Шунинг учун хам минтаканинг турли вилоятларида неолит билан энеолит хронологик жихатдан бир вактга тугри келган. Туркманистоннинг жанубида мистош даврининг бошланиши мил. авв. IV минг йилликка мансуб булган булса, худди уша замонда Урта Осиёнинг шимолий дашт ва шаркий тоглик вилоятларида кадимий кабилалар асосан овчилик, баликчилик ва чорвачиликнинг илк шакллари билан шугулланганлар. Бу икки давр (неолит ва энеолит) маданий-хужалик даражалари жихатдан бир-биридан фарк килган. Маданий-хужалик турлари кадимги машгулотлар, турар жой, уй-рузгор буюмлари, ишлаб чикариш куроллари асосида урганилади.
Металлчиликнинг кашф этилиши ва хужаликда мис куроллар- нинг жорий килиниши бир неча асрлар давомида содир булган. Одамлар уз мехнат куролларини ясаш учун хар хил тошлар кидириш жараёнида табиий мисга дуч келишган. Дастлабки мехнат куроллари ердан соф холда топилган мисдан ясалган. Кучли оловда мис рудасини суюкликка айлантириш металлчиликнинг
VJ
ривожланиншга сабаб булган. Урта Осиё ва Козогистоннинг бир неча вилоятларида очик мис конлари, улар атрофида металл эритиш куралари топилди.
Мисдан харбий куроллар, уй-рузгор буюмлари ва зеб- зийнатлар хам тайёрланган. Аммо мис юмшок металл сифатида, кабилаларнинг хужалик хаётида тошдан ишланган куролларни сикиб чикаролмаган, хатто бутун илк металл асри давомида тош куроллардан кенг фойдаланилган. Шунинг учун хам бу давр мистош даври деб аталади.
Урта Осиё энеолит даврининг ижтимоий-иктисодий ва маданий жараёнлари моддий топилмалар асосида урганилади. Бу худуднинг жануб кисмида Жойтун маданиятининг анъаналари янги асосда анча юксак даражада ривож топиб, янги маданий-тарихий жараёнлар билан богланади.
Илк ва ривожланган мистош даврида кабилаларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий ривожланишида катта фарклар ва нотекисликлар сакланади. Янги хужалик турлари - дехкончилик ва уй чорвачилиги аввалгидек Урта Осиёнинг жануби-гарбида кулай географик шароитда ривожланиши туфайли, бу ердаги кабилаларнинг маданий-хужалик ва ■ч.ишлаб чикариш тараккиётининг янги боскичи бошланади. ^уйи Зарафшон ва куйи Амударё хавзаларида яшовчи кабилалар зироатчиликка утмаганлар. Урта Осиёнинг шаркий кисмидага тоглик туманлар ахолиси хужалигида овчилик устунлик килар эди.
Урта Осиёнинг шимолий ва шаркий вилоятларида Калтаминор ва Х,исор маданиятларига мансуб маданий-хужалик турлари тараккий этган. Дашт ва тог маконларидан топилган хилма-хил моддий манбаларни урганиш натижалари (сопол идишлар, тош куроллар, хайвон ва кушлар суяклари) кабилаларнинг иктисодий хаётида овчилик ва баликчилик тирикчиликнинг асосий манбаи булганлигидан далолат беради. Шу билан бирга дашт кабилалари тарихида чорвачиликнинг илк боскичи бошланган. Ахолининг асосий кисми дарёларнинг ирмоклари сохилида ва куллар атрофида яшаган. Табиий бойликлар энеолит даври одамлари учун хаёт манбаи эди.
Копетдог атрофидаги ерлар узининг табиати ва иклими жихатидан (ерлари курук ва иссик иклимли) дехкончилик учун кулай эди. Энг кадимги сугориш тармоклари шундай шароитга эга булган сойлар этакларида вужудга келган. Тог дарёлари буйларида яшовчи кабилалар кадимдан арпа, бугдой, беда, полиз ва бошка экинларни сугоришда, асосан сой сувларидан фойдаланганлар.
Жанубий Туркманистонда энеолит замонига мансуб 32 та кадимги макон маьлум. Уларнинг асосий кисми Ашгабодга якин жойда ва Геоксур вохасидан топиб текширилди. Геоксур вохаси 8 та кадимги манзилгохдан иборат булиб, энеолит даврида утрок дехкончилик туманига айланган эди. Кадимий воханинг ахолиси 4000-5000 кишидан иборат булган.
Геоксуртепа I атрофидаги кадимги сугориш майдонлари 50-75 гекгар булиб, каналларнинг узунлиги уртача 3 км.ни ташкил этган. Кабилаларнинг хаётида чорвачилик хам катта ахамиягга эга булган. Маконлардан ёввойи кушлар ва хайвонлар суяклари топилган. Ов­чилик дехкончилик кабилалари хаётида сакланган булса хам, лекин хужалик тури сифатида катта ахамиятга эга булмаган.
Энеолит даври маданиятини яратган кадимги дехконлар атрофи деворлар билан уралган кишлокларда, пахса ёки хом гиштлардан курилган уйларда яшаганлар. Уй-жойлар айлана ва туртбурчак шаклда булган. Уйларнинг деворлари сомон ли коришма билан сувалган. Дастлаб эши.шар учун ёГ^ч ишлаилмай, улар хайвон терилари билан тусилган, сунгги энеолит даврида ёгоч эшиклар пайдо булган.)" Баьзи манзилгохлар мудофаа деворлари билан уралган.
Курилиш услублари анча ривожланган. Уйлар ичида турт бурчакли ёки халка шаклидаги учоклар урнатилган. Турар жойлар ёнида дон саклаш учун хужалик хоналари ва махсус молхоналар курилган. Ахоли купрок майда чорва - куй-эчкиларни бокканлар.
Жанубий Туркманистон энеолит даври сопол буюмлари кадимги хунармандчилик касбини урганишда гоят кимматли моддий манба хисобланди. Сопол идишлар рангдор булиб, накшлар ичида геометрик чизиклар ва хайвон ёки куш расмлари учрайди. Сопол буюмлар хар хил шаклларда ясалган, купчилик сопол идишларнинг таги ясси. Дон саклаш учун хумсимон идишлар ишлатилган. Улар билан бирга товоксимон, пиёла ва косасимон майда идишлар хам булган. Сопол буюмларнинг кизил, кора ва сарик рангли накшлари минерал буёклар билан ишланган.
Моддий топилмалар орасида мис пичоклар ва игналар, тошдан ясалган урок ва пичок кадамлари, киргичлар, найза ва ук пайконлари, ёргучоклар ва бошка куроллар учрайди.
Энеолит даври кадимги жамиятнинг ижтимоий, хужалик ва маданий ривожланиншда катта узгаришлар содир булган. Сунгги энеолит она уруги - матриархат тузумидан патриархат - ота уругига утувчи давр булиб хисобланади, лекин ота уруги хукмронлиги факат бронза асрида урнатилиб, кадимги кабилалар орасида кенг ёйилди.
Археологик казишмалари натижасида топган манбалар эътикод ва илк диний карашлардан хам далолат беради. Энеолит даври ибодатхоналарида рангли девор накшлари топилган. Иншоотлар уртасидаги марказий учок диний маросимлар утказишга хизмат килган. Бу утга сигишишнинг дастлабки шакллари булиши хам эхтимолдан холи эмас. Чунки одамлар ибодатхонадаги марказий учокни овкат пишириш учун эмас, балки табиий кучларга сигиниш максадида ишлатганлар. Дехкончилик кабилалари орасида оловдан ташкари куёшга, ерга, сувга, хосилдорликка сигиниш кенг таркалган. Ибодатхоналар энеолит даври ижтимоий хаётининг диний марказлари хисобланган булиши мумкин.
Лойдан ишланган хайвон хайкалчалари ва рангли сопол идишлардаги хайвон расмлари тотемизм (хайвонларга сигиниш) шакллари билан боглик булган.
Металлчиликнинг кенг ёйилиши ва мехнат куроллари ясаш услуби узг ариши билан одамлар мис, калай ва кургошин конларини кидиришга мажбур булганлар (айникса, мисни калай билан, кургошин билан бирга эритиб, котириш услубини урганиб олгандан сунг). Илк мистош даврида мис жуда кимматли ашё булиб, соф мис факат айрим жойларда учраган.
Дехкончилик кабилаларининг узок вилоятларга таркалиши янги ерларни узлаштиришдан ташкари, табиий казилма бойликлар, мис конларини кидириш билан боглик булган. Бу мисолда, юкори Зарафшоннинг Панжикент шахридан 15 км. гарбда топилган Саразм манзилгохи мухим ёдгорликдир.
Саразм маконига мил. авв. IV минг йилликнинг охирида асос солинган. ^адимги кишлок курилишлари куп хонали уйлардан иборатдир. Уй-жойлар кичик оилаларга мулжалланиб, 2-3 хонали килиб курилган. Улар уй-жой ва рузгор-хужалик вазифасини бажарган. Турар жойга мосланган хоналардан думалок шаклда ишланган учоклар топилган.
Зарафшон вохасининг юкори кисмида дехкончилик маданияти ёйилишига Жанубий Туркманистоннинг Геоксур туридаги ахолиси сабаб булганлигидан дарак беради, лекин Саразм моддий топилмалари орасида Жанубий Афгонистон ва Калтаминор маданиятларига мансуб буюмлар хам бор. Улар энеолит даври кабилалари уртасидаги кенг маданий ва иктисодий алокалар ва шу даврга оид кабилалар миграцияларидан, яъни бир жойдан иккинчисига кучиришларидан далолат беради. Шахрисабз атрофида топилган мил. авв. IV минг йилликнинг охири - III минг йилликка оид мисдан ишланган ханжар ва болта айнан мазкур миграциялар йуналишини курсатиб беради.
Урта Осиёдаги энеолит даври жамияти неолит замони жамиятидан ишлаб чикарувчи кучлар ва ишлаб чикариш муносабатлари тараккиёти даражаси юкори булиши билан ажралиб туради. Энеолит даври ахолисининг энг катта ишлаб чикариш ютуги, бу сунъий сугориш - ирригациянинг ривож топишидир.
Бошка бир маданий янгиликлардан бири - бу сунгги мистош замони курилишида меъморий режалаштиришга амал килинишидир. Кучалар, майдонлар ва катта жамоа бинолари тартиб билан курилган. Бинокорликда пахсадан ташкари, хом гишт ишлатила бошланди.
Кабилалар махсулотлари умумий мулкка айлантирилган булиб, жамоадаги айрим оилаларнинг уртасида баравар таксимланар эди. Уй жамоасининг аъзолари умумий турар жойда яшаганлар, биргалашиб мехнат килганлар, куроллар, рузгор буюмлари ва хужалик махсулотлари умумий булган.
Энеолит замони тарихий-маданий муносабатларини урганишда Урта Осиё, Эрон ва Месопотамия ахолисининг маданий алокаларига эътибор бериш лозим. Урта Осиё жанубидаги мистош даври курилишида ва тасвирий санъатида кадимги Шарк давлатларининг маданий таъсирини куриш мумкин. Ташки савдо ва
VJ
айирбошлаш асосида Урта Осиё жанубида мисдан ишланган идишлар, куроллар ва зеб-зийнатлар купайиб борган.
Урта Осиё жанубий худудларида куйидаги янги тарихий- маданий жараёнлар энеолит даври билан богликдир:

  1. Хужаликнинг бошка хамма шаклларига караганда дехкончиликнинг устунлик килиши.

  2. Тошдан ишланган куроллар куп булган холда мис куролларнинг пайдо булиши.

  1. Катта-катта жамоаларнинг пахсадан ва хом гиштдан бино килинган уй-жойлари.

  2. Кулолчиликда мухим техника ютуги - хумдонларнинг ишлатилиши.

  3. Утрок хужалигининг ривожланиши, жамоа бирлашмаларининг уйлари ва курилишида хом гиштнинг пайдо булиши.

  4. Турли хайвонларнинг лойдан ясалган ва она уруги тузумига (матриархатга) хос аёл хайкалчалари.

  5. Рангдор сопол буюмлар, яъни турли тасвирлар ишланган сопол буюмларнинг мавжудлиги.

2.4. Ибтидоий эътикодлар ва тасвирий санъат.
Мехнат куролларини ясаш, овчилик ва ёввойи меваларни териб олиш, табиат ходисаларни кузатиш хамда хайвонлар хаёти ва одатларини урганиш жараёнлари энг кадимги одамларнинг фикрлаш ва сузлаш кобилиятини узгартириб борди. Бу узаро таъсир асосида ривожланиб, айникса авлоддан-авдлодга билим, тажриба ва куникмаларни оширишда фикрлаш кобилияти, тафаккур анча тараккий топган.
Урта палеолит даврида мархумларни ерга кумиш маросими, одамлар мурдадан куркканлари туфайли, унга мехрибонлик килиш, жасадни йирткич хайвонлардан саклаш ва эхтимол, уликдан халос булмок зарурияти сабабларга кура вужудга келган. Бу жараён ибтидоий одамларнинг аклий жихатдан ривожланганлигидан далолат беради. Неандертал одамлар дафн этилган кабрлар (Тешиктош гори, Франциядаги Ле Мустье гори ва бошк.) археология фанида маълум энг кадимги кабрлардир. Улар саёз чукурлардан иборат булиб, гор-маконларнинг четида жойлашган. Жасадлар ёнбошлаб, букчайтирилган холда, уйкуга ботган одам сифатида кумилган. ^абрлар ичига тош куроллар куйилган, Тешиктош горида неандертал боланинг жасади кийик шохлари билан уралган.
Урта Осиёда палеолит даври эътикодларига доир маълумотлар куп эмас. Шу боисдан адабиётларда сунгги палеолитда вужудга келган тотемизм (уруг жамоалари аъзоларининг маълум хайвон зоти, кушлар ва усимликлар билан калин алокадорлигига ишониш), анимизм (инсонни ураб турган мухитда жонлар, рухлар
80
арвохларнинг мавжудлигига ишониш), фетешизм (омад ва фаровонлик келтирувчи ёхуд бало-казони бартараф этувчи, “ёмон куздан” сакловчи нарса (тумор, мунчок, хайвон шохи, тиш) хамда магия-сехргарликка эътикод килиш хакида, одатда гапирилади. Бу эътикодлар инсон табиат ходисаларини тушуниб етмаганидан келиб чикиши мумкин эди.
Тараккиёт жихатдан оркада колган кабилалар ва элатлар хаётини, урф-одатлари ва диний карашларини хамда замонавий халклар маданиятида ибтидоий этикодлар изларини тадкик этиш натижасида турли даврларда ривожланган эътикодларнинг мазмун мохиятини урганиш мумкин.
Сунгги палеолит даврига оид горлар деворларидаги рангли расмлар (Алтамир, Ласко, Капова гори) ибтидоий эътикодларнинг урганишида мухим манба булиб хизмат килади. Шунингдек, Евроосиё худудларида бу замонда мамонт суягидан хамда лойдан ясалган маъбуда-аёл хайкалчалари таркалади.
Узбекистонда коятош расмларини урганишда А.П.Окладников. А.Р.Мухамаджонов, Ж.Кабиров, Р.Равшанов, Х.Ботиров, М.Хужаназаров ва бошка олимларнинг хизматлари каттадир.
XXI асрга кадар юртимизда аникланган тасвирий санъат обидалари орасида мезолит даврига оид Зараутсой (Зарауткамар) расмлари энг кадимги деб хисобланарди. Бирок, 2001 йили Китоб шахридан 25 км шимол-гарбида Зарафшон тизими унгурларида урганилган Сийпантош расмлари тахминан мил.авв.20-10 минг йил аввал, яъни сунгги палеолит ва мезолитнинг илк боскичлари билан белгиланди (Р.Х.Сулаймонов). Минерал буёк-охра, жигар, кизил ва ок рангдаги геометрик расмлар (халка, хоч, ромб ва чизиклар), куёшнинг рамзий тасвири, ёввойи бука ва аёл бармоклари излари, умуман Сийпантош расмлари самовий эътикодни узида акс эттиради деган тахминга асос булди. Куп жихатдан мазкур тасвирлар тушунарли эмас, аммо уларнинг кадимлиги шубха уйготмайди. Расмларнинг мазмуни ва тасвирий услубига кура, улар мезолит даврига мансуб булиши мумкин.
Зарауткамар ва ундан бироз сунг пайдо булган Сармишсой, Биронсой, Илонсой ва бошка коятош расмлар аждодларимиз тасвирий санъати ва маънавий маданияти тарихини урганишда мухим ахамиятга эга. Уларнинг мазмуни ва манзаралар маъноси куйидагиларни урганишда манба булиб хизмат килади:

  • хайвон ови куроллари ва усуллари;

  • кадимги давр кишиларнинг хужалиги, хайвонларни хонакилаштириш ва чорвачиликнинг пайдо булиши;

  • инсоннинг эътикоди ва диний карашлари;

  • одамнинг санъат истеъдоди, теварак дунё ва уз хаёти, турмуш тарзи, машгулотини хамда хайвонот оламини ифодалашга интилиш.

Утмиш тарихимизнинг хилма-хил ёдгорликлари орасида мухим ахамиятга эга булган ва тогли туманларида кенг таркалган бу коятош расмлари ишланиш усулига кура икки хилдир. Уларнинг бир хиллари буёк (охра) билан, бошкалари эса-уриб-уйиб ишкалаш, чизиш усули билан ишланган расмлар - петроглифлардир.
^оятошларда Узбекистоннинг кадимги хайвонот олами зотларининг расмларини кузатиш мумкин. Улар букалар, шерлар ва йулбарслар, коплон, тулки ва бурилар, бугу ва жайронлар кабилардир. Расмлар орасида ук-ёй, копкон каби куроллар хам купчиликни ташкил этади. Мавжуд коятош расмлари м, азмунан бой ва манзараси жихатдан хил ма -хилдир. Унда оЛчамлар, ов, йирткич хайвонлар тукнашувлари манзаралари тасвирланган.



Зараутсойдаги хайвонларни овлаш манзаралари


^оя тош расмлари узига хос анъаналари, инсоннинг эстетик истеъдоди, гузаликка интилиш гояларини акс эттирувчи тасвирий
VJ
санъат обидалари булиб, Узбекистонда Кухитанг, Зарафшон, Нурота ва Чоткол тогларида топилган.
Тошкент вохаси коятош тасвирлари Еарбий Тяншандаги (Тангитог) энг куп таркалган кадимги санъат тури хисобланади. Бу худуд тасвирий санъат ёдгорликларга жуда бой. Улар мавзуларнинг турли-туманлиги, юкори бадиий даражаси манзаралари билан

ажралиб туради. Тошкент вохасидаги петроглифлар Урта Осиёда
с/
машхур хисобланади. Узига хос ва бетакрор коятош суратларига Хужакент, Бошкизилсой ва Чоткол кабилар киради.
Ушбу ёдгорликлардаги коятош расмларининг хронологик санаси - энеолит - бронза давридан антик давргача боради. Мазкур суратлар мазмун ва мавзу жихатдан анча бой ва ранг-барангдир. Улар орасида от ва туя, эчки, тог такаси ва архар хамда бури, тулки, коплон каби хайвонлар тасвирлари, шунингдек, маъноси хозиргача номаълум булган турли шакл ва белгилар сакланиб колган. Расмлар орасида якка холда, туда холда ва раксга тушаётган холатда, бирор-бир одатни ижро этаётган кишиларнинг тасвирлари хам учрайди.
Узбекистон тогли худудларида кенг таркалган коятош расмларини урганиш катта илмий ахамиятга эга. Чунки улар хам бошка моддий манбалар катори кадимги аждодларимизнинг турмуш тарзи, ижтимоий хаёти, маданияти ва санъати, диний тасаввурлари хакидаги мухим манба хисобланади.
Таянч сузлар.
Инсоният, антропогенез, турли карашлар ва ёндашувлар,
w w w • • /Л A
архей, палеозой, мезозой, кайназой, илохиёт, коинот, Одам Ато ва Момо Х,аво, Адам ва Ева, одамнинг ибтидоий аждодлар, энг кадимги одамлар, хозирги киёфадаги одамлар, “ишбилармон одам”, “акл-идрокли одам”, неандертал, синантроп, зинжантроп, питекантроп, кроманьон, палеолит, Селенгур, Кулбулок, Кизилолмасой, тош куроллар, Тешик-тош, Омонкутон, Обирахмат, одамнинг суяк колдиклари, суяк куроллар, матриархат, оловнинг кашф этилиши, мезолит, Мачай, ук ва ёй, улкан музлик, хайвонларнинг кулга ургатилиши, неолит, Жойтун, Калтаминор, Х,исор, дехкончиликка утиш, энеолит, мис куроллар, кулолчилик, сопол идишлар, тукимачилик.

Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   64




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish