|
ҳəзəръсбəн
– ад. орф. исириқ;
Бух.
офтɔба
~ Жиз.
əптəвə
~ Қашқ.
ɔптовə ~
Сурх.
офтобə; Нав. в. ш.
ɔптɔвə
- ад. орф. обдаста;
Қашқ.
əйрът қълмоқ
~ Бух. ; Нав. в. ш.
əйрът қълмоқ
~ Сам.
əйрът
қилмоқ
- ад. орф. ажратмоқ, фарқламоқ;
Бух., Нав. в. ш. ; Қашқ.
əлис//əлус
~ Сам.
əлис
– ад. орф. ғилай,
«косой»;
Тошк.
əнзърəт
~ Қашқ.
əнз (и) рəт
– Сам. Нав. в. ш.
əнзърəт
– ад. орф.
топилмайдиган, нодир (нарса), анқонинг уруғи;
Бух. Сам.
ɔбажош
~ Қашқ. Нав. в. ш.
ɔбжўш;
~ Жиз.
ɔбдъш
~ ад. орф.
қайнаган сув;
Бух.
бɔхəвор
~ Жиз. Қашқ. Нав. в. ш.
бəхəвɔр
//
бəхəвəр – бахавɔр //
бахавар
~ Сам.
бɔхəвɔр
~ ад. орф. эҳтиёт;
Тошк
. бɔйъқъш
~ Сам. Бух. Нав. в. ш.
бɔйъқъш // бояқиш
~ Тошк.
бɔйъқъш
– шўрлик, бечора;
Жиз
. гъттəк
~ Қашқ.
гиттəк
~ Сам.
гъттəй;
Нав. в. ш.
гъттəк
,
гъттəй
– ад. орф. жиндай;
Бух. Нав. в. ш.
ғелак
~ Қашқ.
ғелəк
~ Сам.
ғелак.
– Сирд.
ғылак
– ад.
орф. қийма (думалоқ, ёнғоқдай қилиб овқатга солинадиган қийма гўшт) ;
Бух. Нав. в. ш.
ғулба // ғулва
, Қашқ. ғолва ~ Сам.
ғулвə
- ад. орф.
қувур;
Сам.
ғулангир,
Хор.
ғо: лагир; Нав. в. ш. ғолангир // ғуллагир //
ғолəгър
– ад. орф. лўмбоз.
тɔмгə ғолангир бɔстък;
Бух.
ғўлунг // ғулънг
~ Сам. Нав. в. ш
. ғулън
~ Хор. Боғот
ғулун
~
Қашқ. ғолун – ад. орф. қуритилган ўрик;
Қашқ., Жиз., Нав. в. ш. ~
дəсмол
~ Урганч, Хива, Ҳазорасп.
дасмал
~
Сам.
дасмал
– ад. орф. қозон сочиқ;
142
Қашқ.
эмин-эркин
~ Бух., Сам., Нав. в. ш.
эмин-эркин
– ад. орф.
бемалол, тортинмай;
Бух.
жɔйшап
(тож. жой, «ўрин», шаб «кеча» – жойлашиб) ~ Қашқ.
жɔйпө ш // жойпъш
– Сам.
жɔйпө ш; Нав. в. ш. жɔйшəб;
– ад. орф.
чойшаб;
Бух.
жувона//жувгɔна
~ Қашқ.
жувɔна
~ Сам. ; Нав. в. ш.
жувɔна
– ад.
орф. новвос;
Бух.
зомуча//зɔмъча
~ Хор.
замча
~ Наманган
зɔмбиччə; Нав. в. ш.
зəмчə//зɔмъча
- ад. орф. ҳандалак;
Бух.
зардɔлу//залдɔръ
– Қашқ.
зардали
– Сам.
зардали
~ Сурх.
зардали; Нав. в. ш. зəлдɔръ//зардали
– ад. орф. ҳўл ўрик;
Бух. Нав. в. ш.
ъззъ – чув
, Қашқ.
иззи – чув
~ Сам.
ъззъ – чув
– ад.
орф. шовқин-сурон;
Сам. ; Нав. в. ш.
ичкуйəр
~ Қашқ., Анд.
ичкуйəр
- ад. орф. жонкуяр;
Қашқ.
йəшъммəчɔғ
~ Сам. ; Нав. в. ш.
йɔшъммəчɔғ,
Жиз.
йəшъммəчɔғ
– ад. орф. бекинмачоқ;
Жиз., Қашқ., Нав. в. ш.
йуғурмоқ
~ Сам., Бух.
йоғърмоқ –
ад. орф.
қормоқ (хамир) ;
Сам., Бух., Жиз., Нав. в. ш. ~
каду//кадъ
~ Қашқ.
кəдъ
~ Сурх.
кады//каду
~ Хоразм кəди – ад. орф. қовоқ;
Бух., Нав. в. ш.
кърчъмɔл
~ Сам., Жиз.
кърчъмол
– ад. орф. кир
кўтарадиган, тез кир бўлмайдиган материал;
Қашқ, Бух., Нав. в. ш.
култəпошəк
~ Сам.
култəпошəк
– ўрта ва кекса
ёшдаги хотинлар киядиган бош кийим;
Қашқ.
қароле
~ Жиз.
қаролъ
~ Хор.
қаролы//қарəлъ
– Сам.. Нав. в. ш.
қаролъ – ад. орф. олхўри;
Қашқ.
нəсɔқ
~ Сам.
нəсɔқ; Нав. в. ш. нəсəқ//нəсɔқ
– ад. орф. айб
топмоқ;
Бух.,
Нав. в. ш. -нɔнпар
~ Қашқ.
нɔмпəр
~ Сам.
нɔнпəр –
ад. орф.
чакич;
143
Юқори Қашқ., Бух. Нав. в. ш.
тɔвун
~ анд.
тɔвун
~ Тошк.
тɔвɔн
~ Сам.
тɔвун
– ад. орф. тааллуқли;
Қашқ., Бух., Сам.
ҳəшшəкəллɔ // ҳəшшɔ ~
Жиз..
ҳəшшəкəллə
~Нав. в.
ш.
ҳəшшəкəллɔ
- ад. орф. барибир, ҳар қандай ҳолатда шароитда.
Ўзбек адабий тили эҳтиёж туғилганда мана шу каби ўзбек халқининг
кўпчилиги учун тушунарли бўлган сўзларни лексик меъёр сифатида қабул
қилиши мумкин. Бугунги кунда юқорида келтирилган жуда кўпгина сўзлар
ўзбек адабий тилига хос сўз билан параллел ишлатилмоқда.Фонетик
жиҳатдан фарқларнинг мавжудлиги, табиий.
Ўзбек адабий тилидаги сўзлардан фонетик жиҳатдан фарқланадиган
диалектал сўзларни ўрганиш айрим сўзларнинг қадимдан бизгача қандай
товуш ўзгаришлар билан етиб келганини билишимиз учун кўмак бўлади.
Тилимизда мавжуд бўлган барча сўзлар ҳам тилимизнинг луғат бойлигини
ташкил этади. Ўзбек шеваларида жуда кўплаб сўзлар мавжуд бўлиб, бу
сўзларнинг кўпчилиги ҳали адабий тилга қабул қилинмаган. Улар кўпроқ
бадиий адабиёт тилида шева вакилларининг нутқидагина ишлатилади.
Адабий тилнинг шеваларга таъсирини оширишда, унинг адабий тилга
тўла сингиб кетишини таъминлашда ўрта ва олий таълим муассасаларида
ўқиш-ўқитиш ишининг яхши йўлга қўйилиши жуда муҳимдир. Чунки
саводхонлик, адабий тил меъёрларини эгаллаш турли хил фан соҳаларини
ўзлаштиришнинг ўзи фақат тил орқали амалга оширилади ва адабий
тилнинг кенг миқёсда тарқалишига сабабчи бўлади. Шунингдек, адабий
тилнинг тараққий этиб бориши ва шевалар билан бойишида, шеваларнинг
адабий тилга сингиб кетишида шоир ва ёзувчиларнинг ҳам муносиб
ҳиссалари бор. Улар ўз асарларини халқ тилига яқин бўлган ҳолда
яратадилар. Бадиий асар китобхонни ҳаёт воқелиги билан таништиради.
Бадиий асарда диалектизмлар ёзувчи ғоясини амалга оширишда муҳим
восита
бўлиб
хизмат
қилади.
Диалектизмлар
бадиий
асарда
эмоционалликни ошириш, образлилик учун хизмат қилади. Шу тариқа
144
диалектизмлар адабий тилга сингиб боради ва маълум бир вақтлар ўтиши
билан адабий тил мулкига айланади.
Ҳозирги кунда ҳам ўзбек адабий тили жуда кўп сўз ва терминларни
ҳамда грамматик шаклларни шевалардан олади ва улар ҳисобидан бойиб
боради. Бу адабий тил ва шеваларнинг ўзаро бир-бирига бўлган таъсири ва
муносабати ҳисобланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
