Олий таълим йўналишлари ва мутахассисликларининг давлат таълим стандартлари асосида фанлар бўйича ўқув дастурларини ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш Тартибига

Nazorat savollari

1. Аvtоmаtikа elеmеntlаrini sanang?.

2. Аvtоmаtikа elеmеntlаrining tаvsifi bering?.

3. Аvtоmаtikа elеmеntlаrining аsоsiy xаrаktеriskаsi?

4. Stаtik vа dinаmik sxеmаlаrini ko’rsating?
2- Maruza. Datchiklar va ularning turlari

Reja:

1. 
   Umumiy ma’lumotlar va tushunchalar.
   
2. 
   O’lchash o’zgartkichlarining klassifikatsiyasi.
   
3. 
   O’zgartkichlarning xarakteristikalari.
   

Umumiy ma'lumotlar, tavsif va klassifikatsiyalar.

O'lchash o'zgartgichi yoki datchik deb - o'lchanadigan kattalikni qabul qilish va uni avtomatik qurilmaning keyingi elementlariga uzatishga qulay signalga aylantirish uchun mo'ljallangan har qanday avtomatik rostlash sistemasining asosiy elementiga aytiladi.

O'lchash o'zgartgichlari mexanik va elektrik signali bo'lishlari mumkin. Mexanik chiqish signalli o'lchash o'zgartgichlarida o'lchanadigan kattalik mexanik signalga, elektrik chiqish signalli o'lchash o'zgartgichlarida esa elektrik signalning biror turiga aylantiriladi.

Elektrik chiqish signalli o'lchash o'zgartgichlarining mexanik chiqish signalli o'zgartgichlarga nisbatan afzalligi ularning distansion o'lchashi, chiqish signalining oson kuchaytirish mumkinligi, chiqish signallini rostlash va boshqarish uchun ishlatilishi hamda kichik xatolikka ega ekanligi bilan xarakterlanadi.

Avtomatik rostlash sistemasida ishlatiladigan elektrik chiqish signalli o'lchash o'zgartgichlari parametrik va generatorli turlariga bo'linadi.

Har qanday fizik tabiatga ega bo'lgan o'lchanadigan kattalikni elektr zanjirning biror bir parametriga (rezistor qarshiligi R, cig'im S, induktivlik L) aylantiradigan o'zgartgichlarga parametrik o'zgartgichlar deyiladi.

Bu elementlar asosan har xil o'lchash sxemalariga (masalan, ko'priklar, potensiometrlar, logometrlar) ulanib chiqishida o'lchanadigan kattalikka bog'liq kuchlanish o'zgaradi. Parametrik o'zgartgichlar uchun kuchlanish manbai ishlatish talab qilinadi.

Generatorli o'zgartgichlar deb, o'lchanadigan kattalikni bevosita elektr yurituvchi kuchga aylantiradigan o'lchash o'zgartgichlariga aytiladi. Bu guruh o'zgartgichlar uchun kuchlanish manbaini ishlatish talab qilinmaydi.

Quyidagi parametrik o'zgartgichlar keng tarqalgan:

a) o'lchanadigan noelektrik kattalikni aktiv qarshilikka aylantiriladigan reostatli o'zgartgichlar;

b) temperaturaning o'zgarishi o'tkazgich va yarim o'tkazgichlarning qarshiligiga aylantiriladigan termoqarshilikli o'zgartgichlar;

v) tenzometrik o'zgartgichlar, ularning ishlash prinsipi o'tkazgich va yarim o'tkazgichlarning mexanik deformatsiya ta'sirida qarshiligining o'zgarishiga asoslangan;

g) elektromagnit g'altakning induktiv qarshiligi po'lat yakor harakati natijasida o'zgaradigan induktiv o'zgartgichlar;

d) sig'imli o'zgartgichlar. Ularning ishi kondensatornng sig'imi plastinkalar harakati natijasida o'zgarishiga asoslangan;

ye) fotoelektrik o'zgartgichlar (fotorezistorlar) ularda o'zgartgichning ishchi yuzasiga tushayotgan yorug'lik oqimi asbobning elektr o'tkazuvchanligini o'zgartiradi.

Generator o'zgartgichlarga quyidagilar kiradi:

a) termoelektrik o'zgartgichlar. Ularning ishlash prinsipi termopara zanjirida o'lchanadigan kattalik o'zgarishi bilan hosil bo'ladigan termoelektrik effekt hodisasiga asoslangan;

b) chiziqli va burchakli harakatlar induksiyalangan elektr yurituvchi kuchga aylantiriladigan induksion o'zgartgichlar;

v) p'ezoelektrik o'zgartgichlar. Kristallarda (kvars) mexanik bosim ta'sirida qutblanish hodisasi ishlatilib, elektr yurituvchi kuch hosil bo'ladi.

O'lchash o'zgartgichlar quyidagi asosiy xarakteristikalar bilan xarakterlanadi: sezgirlik, xatolik, inersiya, sezgirlik chegarasi, inersionlik.

O'lchash o'zgartgichlarning chiqish kattaligi bilan kirish kattaligi o'rtasidagi bog'lanishga statik xarakteristika deb ataladi.

u = f(x) ; (1.1)