Олий таълим йўналишлари ва мутахассисликларининг давлат таълим стандартлари асосида фанлар бўйича ўқув дастурларини ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш Тартибига

NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Son - impul'sli sistemasini tusuntiring ?
   
2. 
   Chastota - impul'sli sistema
   
3. 
   Vaqt - impul'sli sistema
   

15-Maruza. KUCHLANISH STABILIZATORLARI
Reja:

1.Umumiy tushunchalar.

2.Parametrik stabilizatorlar.

3.Kompensatsion stabilizatorlar.

Stabilizator bu shunday elementki, u avtomatik ravishda u yoki bu parametrni o`zgarmas qilib ushlab turadi. Avtomatika sistemalarida asosan kuchlanish stabillashtiriladi.

YUklama karshiligining va tarmoq kuchlanishi ma`lum chegarada o`zgartirganda yuklamadagi kuchlanishni berilgan aniqlikda ushlab turuvchi qurilmaga kuchlanish stabilizatori – deb ataladi.

bunda U_kir= U_{kir max} U_{kir min} ;

U_chik= U_{chik max}U_{chik min} bu erda U_kir, U_chik-stabilizatorni kirishdagi va chiqishdagi nominal kuchlanishlari. U_{chik max} U_{kir max}-maksimal va minimal kuchlanishlar.

Stabilizatorlar ishlash printsipi buyicha ikki xil bo`ladi.

1.Parametrik; 2.Kompensatsion;

2.Parametrik stabilizatorlar.

Parametrik stabilizatorlar tuzishda nochiziqli statik harakteristikali elementlardan foydalaniladi. Bunday stabilizatorlar xam o`zgarmas, xam o`zgaruvchan tok zanjirida ishlay oladi. Nochiqli xarakteristikali elementlarga aktiv nochiziqli qarshiliklar; baretterlar, termistorlar, stabilovol’tlar, yarim o`tkazgichli diod stabilizatorlar, yarimo`tkazgichli termoqarshiliklar va reaktiv nochiziqli qarshiliklar, to`yingan ferromagnit o`zakli drossellar xamda nochiziq dielektrikli kondensatorlar (varikondalar) kiradi.

Baretter – ichiga vodorod to`lg’azilib toza temirdan sim joylashtirilgan shisha idishdir. Ular asosan tokni stabillash uchun ishlatiladi. Baretterni vol’t-amper xarakteristikasi 14-rasmda ko`rsatilgan.

49-rasm. Baretterni vol’t-amper xarakteristikasi.

Aktiv nochiziqli qarshilikli bo`lgan yarimo`tkazgichli termore zistorlar asosan kuchlanish stabilizatorlari tuzishda ishlatiladi.

Stabillovol’t-biqsima razryadli lampa xisoblanib katta o`lchamli sovuq elektroddan iborat.

YArim o`tkazgichli diod – stabilizatorlar germaniyli yoki kremniyli diod demakdir. Stabilovol’t va diod – stabilizatorlarni ulanishlari, vol’t-amper xarakteristikalari 50-rasm a) b) da keltirilgan.

50-rasm. Stabilovol’t va diod-stabilizatorni sxemasi a) va vol’t -amper xarakteristikasi b).

CHiqish kuchlanishini stabilizatsiyasi kirish kuchlanishi U_k va yuklama karshiligi R_n o`zgarganda sodir bo`ladi. CHiqish kuchlanishini xar qanday ortishi I_t tokini ko`payishiga olib keladi, lekin kirish kuchlanishini ortishi R<sub>d</sub> qo`shimcha qarshilikda so`nadi, ya`ni U_k=R_d+I_t ctabillash darajasi 0,1%dan ortmaydi.

Parametrik o`zgarmas tok stabilizatorida stabillovchi zveno bo`lib nochiziqli element – stabilitron xisoblanadi. Oddiy parametrik kuchlanish stabilizatori kremniyli stabilitron asosida tuziladi (16-rasm.a), uni vol’t-amper xarakteristikasi (16-rasm.b) da ko`rsatilgan

51-rasm. a) Stabilizator sxemasi va b) uni vol’t-amper xarakteristikasi.
Mobodo ishchi nuqta A (U_nom I_nom) ishchi uchastkani o`rtasida (I<sub>st min</sub> I<sub>st max</sub>) deb olsak stabilitrondagi kuchlanish U<sub>chik</sub> stabilitrondagi tokning o`zgarish chegarasi, ya`ni

 I_st = I_{st max} I_nom da deyarli o`zgarmaydi.

Parametrik kuchlanish stabilizatorlarini stabilizatsiya koeffitsenti deyarli ko`p emas va 2050 atrofida bo`ladi. Keltirilgan stabilizatorlarni afzalligi -ularni soddaligidir. Amalda ko`proq ferrorezonansli stabilizatorlar uchraydi (17-rasm). Reaktiv chiziqli elementlar asosida tuzilgan stabilizatorlar faqat o`zgaruvchan kuchlanish va tokni stabillash uchun ishlatiladi. Ularni FIKi yuqori, ammo ularni ishlashi chastotaga bog’liq.

52-rasm. Ferrorezonansli stabilizator.

Bunday stabilizatorlarda o`zgarmas chiqish kuchlanishini ushlab turish drossel’ L<sub>1</sub> o`zgarmas induktivlikda to`yinmagan rejimda ishlashiga asoslangan. SHuning uchun drossel’ L<sub>2</sub> dagi kuchlanishni ko`tarilishi tokni keskin ortishiga olib keladi va buni natijasida drossel’ L₁ dagi kuchlanish tushuvi ortadi. Drossel’ L₂ ni tarmoqdan oladigan oz toklarda to`yinishiga erishish uchun unga parallel qilib kondensator S ulanadi.
3.Kondensatsion stabilizatorlar.

Bu stabilizatorda, lampalar va yarim o`tkazgichlar asosida tuziladi (53-rasm).

53-rasm. Tranzistorli stabilizator.

Stabilizator kuchaytiriuvchi organ–triod V₁ va o`lchov organi–diod V<sub>2</sub> dan tuzilgan. Rezistor manfiy teskari bog’lanish vazifasini bajaradi. Kirish kuchlanishi U<sub>kir</sub> o`zgarganda triod V₁ chiqish kuchlanishi U_chik ni o`zgarishiga xalaqit beradi. Mobodo U<sub>chik</sub> ortsa diod V<sub>2</sub> orqali tok ko`payadi, bu xolat R_b rezistorda kuchlanishni ortishiga va natijada V₁ triodni qisman yopilishiga va undagi kuchlanish tushuvini ortishiga sabab bo`ladi. Bu xolat stabilizatordagi chiqish kuchlanishini ortib ketishiga xalaqit beradi. CHiqish kuchlanishini qiymati amalda V₂ stabilizatordagi teskari kuchlanishga teng.

Nazorat savollari.

1.Stabilizator nima?

2.Uni ishlash printsipini yoriting?

3.Stabilizatorni qanday turlari bor?

4.Kompensatsion stabilizatorni izoxlang?

5.Parametrik stabilizatorni tushuntiring?

6.Stabilizatsiya koeffitsenti qanday xisoblanadi?