Олий таълим йўналишлари ва мутахассисликларининг давлат таълим стандартлари асосида фанлар бўйича ўқув дастурларини ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш Тартибига

1-ma’ruza. Avtomatik boshqarish tizimi elementlar majmuasi sifatida. Reja: ABT elementlarining klassifikatsiyasi ABT elementlarining vazifalari Statik va dinamik xarakteristikalar Avtomatik

Har qanday avtomatik boshqarish tizimi (ABT) alohida qismlardan iborat. Tizimning ishlash jarayonida bu tashkil etuvchilar o’zaro bog’liq ravishda ma’lum algoritmda ishlaydi. ABT yaratishda yuqori sifatli elementlar,bloklar,elektron hisoblash va boshqarish mashinalari majmualarini vujudga keltirish juda muhim. Boshqarish jarayoninig sifati, samaradorligi, ko’p jihatdan tehnologik jarayon haqidagi axborotlarni to’g’ri va yuqori aniqlikda aks ettiradigan o’lchov asboblari-datchiklarning bo’lishini talab qiladi.Datchikdan olingan axborotlar electron hisoblash va boshqarish sistemasiga undan ijro etuvchi elementlar sistemasiga ta’sir qiladi. ABTning elementlarini o’rganish orqali tizimni tashkil etuvchilarining xossalari va xarakteristikalari aniqlanadi. Demak ABT ma’lum funksiyani bajaradigan o’zaro bog’langan elementlardan iborat, bu elementlar birlamchi axborot olish, axborot signalini kuchaytirish, ularni boshqarish signaliga aylantirish, ijrochi elementlarga ta’sir ko’rsatish ya’ni majmuada barcha boshqarish jarayonini ta’minlaydi.ABTning elementlari bajaradigan funksiyasiga muvofiq 3 ta guruhga bo’linadi:

1. 
   O’lchovchi element,ya’ni turli xil datchiklar ularning vazifasi:
   

- boshqarish tizimida texnologik jarayon, atrof-muhit haqida axborot olish;

- texnologik jarayon parametrlarinig zarur holati haqida axborot olish;

- olingan axborotni keyingi qurilma foydalanishi uchun qulay signalga aylantirish.

B)O’zgartgichlar-datchiklardan kelgan signallarni qayta ishlaydi va ijrochi elementlar uchun boshqaruvchi signal ishlab chiqadi. Ularning asosiy funksiyalari:

-signallarni dastlabki qayta ishlash(filtratsiya,ya’ni signaldagi shovqinlarni pasaytirish,signallarni standart qiymatga keltirish uchun me’yorlash;

-signallarni bir formadan ikkinchi formaga o’zgartirish( modulyatsiya va demodulyatsiya) ya’ni signal bilan ishlash qulayligi ta’minlanadi;

-boshqarish qonuniga muvofiq signallar bilan matematik operatsiyalar bajarish;

-ijrochi elementlarning funksiyasini ta’minlash uchun signallarni quvvati bo’yicha kuchaytirish.

C) Ijrochi elementlar- boshqarish ob’ektiga bevosita ta’sir qilib uning holatini o’zgartiruvchi qurilma.

Har qanday guruh elementi kirish va chiqish signaliga ega. Kirish signali X, fizik kattaliklarning oniy qiymati(temperatura,bosim,konsentratsiya,tok kuchi,kuchlanish)

Sinusoidal yoki impulsli elektr kattaliklarning amplituda qiymatlari, fizik kattaliklarning chastotasi. Chiqish signali Y- kattaligi va xarakteri jihatdan har xil bo’lgan elektr signal.

Elementga kirish signali X dan tashqari boshqa jarayonlar,ya’ni g’alayonlanishlar ta’sir qiladi. Element xossalarini aniqlash uchun unga kirish signali pog’onasimon signal beriladi,elementning bu signalga reaksiyasi o’tish xarakteristikasi deyiladi. Bu xarakteristika bo’yicha elementning statik va dinamik xossalarini aniqlash mumkin.

Avtomatik elementlarning kirish va chiqsh siginallari qiymatlari vaqt davomida o’zgarmas bo’lgan rejim static rejim deyladi.

Avtomatikaning barcha elementlarining asosiy xarakteristikasi ularning static o’zgarishi koyfitsientidir..

bu erda: Y_t , Xt – chiqish va kirish siginallarining turg’un rejimidagi qiymati.

Static xarakteristika, bu elementlarning statik rejimidagi chiqish kattaligi N ning, kirish kattaligi X ga funksionak bog’liqligidir, yani y=f(x)

Static xarakteristikalar chiziqli yoki nochiziqli bo’lishi mumkin.

Rasm 1. Avtomatik elementlarning static xarakteristikalari.

Chiziqli static xarakteristikasi rasm 1 a da tasvirlangan. Rasm 1b statik xarakteristika nochiziqli deyladi. Rasm 1 c statik xarakteristika releli detalda. Bazi elementlarda kirish kattaligining kichik qiymatlarida chiqish kattaligi 0 ga teng (rasim 1 d). ularda faqat kirish kattaligiu x bo’lgandagina chiqish kattaligi o’zgara boshlaydi. Bu еrda kirish kattaligining x=a qiymat5i sezgirlik chegarasi deyladi.

Avtomatik elementlari ishining aniqligi xatolik yordamida belgilanadi. Xatoliklar absalyut, nisbiy va keltirigan bo’lishi mumkin. Еlementning absalyut xatoligi, kirish kattaligidagi ma’lum qiymatidagi, chiqish kattaligidagi real qiymati bilan uning xisoblangan qiymati orasidagi farqi aytiladi.

Nisbiy xatolik absalyut xatolikning chiqish kattaligining xisoblangan qiymatiga nisbatiga aytiladi.

yoki

Keltirilgan xatolik, absalyut xatolikning, chiqish kattaligi qiymati o’zgarishi mumkin bo’lgan diapazonga nisbatiga aytiladi. Dinamik xarakteristika: cbctemaning bir turg’un xolatidan kirish va chiqish kattaliklarining qiymatlari boshqa bo’lgan ikkinchi xolatga o’tadi dinamik rejim yoki o’tginchi jarayon deyiladi.

Avtomatik elementlarning o’tginchi jarayondagi xolati, o’tish (pеrеxоdnаya) xarakteristikalari bilan ifodalaniladi. O’tish xarakteristikasi deb, kirish kattaligi sakrab (keskin) o’zgarganda, chiqish kattaligining vaqtiga bog’liqligiga y(t) aytiladi.

Rasm 2. Avtomatik elementlarining o’tish xarakteristikalari.
O’tish xarakteristikalari inertsiyasiz, inertsiyalik va tebranuvchan bo’lishi mumkin. Avtomatik elementlarning ishonchliyligi deb, ularning eksplyuatatsiya jarayonida ishlash qobiliyatini saqlash xususiyati tushuniladi. Ishonchliylikka baxo berishda, “buzilish” (“оtkаz”) tushunchasi ishlatilinadi.

Avtomatik elementining “buzilishi” deb, uning ioshdan chiqish element funksiyalarini qoniqarsiz bajarishga olib keladigan parametirlarning o’zgarishiga aytiladi. Ishonchliylik maqdoriy baxolash uchun uning buzilmasdan ishlash extimoli P(t) buzilishlar intensivligi (t); va ularning buzilmasdan ishlash o’rtacha vaqt T_o’r ishlatiladi.