Олий Мажлисга Мурожаатнома 2018 Ҳурматли сенатор ва депутатлар!

O‘ZBEKISTONNING OROLNI QUTQARISH XALQARO JAMG’ARMASI FAOLIYATIDAGI ISHTIROKI

Orol dengizi muammolari
Markaziy Osiyo mamalakatlari va uning 60 millionlik xalqining tashvishlantirib kelayotgan hozirgi zamonning eng yirik global ahamiyatga ega ekologik fojealaridan biri - Orol dengizi muammosinig ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar oqibatlari mintaqaning barqaror rivoji, genofondi va kelajak avlodiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdid manbai bo‘lib kelmoqda. Orolbo‘yi muammosi bevosita Turkmaniston, Qozog‘iston va O‘zbekiston hamda bilvosita Tojikiston va Qirg‘iziston hududlarini qamrab oladi.
Orolbo‘yi hududi o‘zining xilma-xil hayvonot va o‘simlik dunyosiga ega bo‘lib, ushbu havzada 38 turdagi baliq va kamyob hayvonlar mavjud bo‘lgan. Jayronlar 1 million boshgacha yetib, flora 638 turdagi kamyob osimliklarni tashkil etgan.
Orol dengizi 1960-yilgacha eng yirik yopiq suv havzalaridan biri bo‘lib, hududi 68,9 ming kv. km., suv miqdori 1083 kub. km., uzunligi 426 km., kengligi 284 km. va eng chuqur joyi 68 mentrni tashkil qilgan.
Orol dengizi mintaqa iqtisodining rivoji, sanoati (ishlab chiqarish tarmog‘i), aholining ish bilan bandligi va barqror ijtimoiy infratuzilmani shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Avval ushbu dengiz baliq yetishtirish bo‘yicha dunyodagi ilg‘or maskanlaridan biri hisoblangan bo‘lib, Orolbo‘yi havzasidagi yillik baliq obvlash hajmi 30-35 ming tonnani tashkil qilgan. Orol dengizi qirg‘oqlarida yashovchi aholining 80 foizdan ko‘prog‘i baliq va baliq mahsulotlarini ovlash mahsulot tayyorlash va yetkazish bilan band bo‘lgan. Amudaryo va Sirdaryo deltalarining unumdor yerlari hamda mahsuldor yaylovlari 100 mingdan ziyod odamlarning chorvachilik, parrandachilik bilan mashg‘ul bo‘lishini hamda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishini ta’minlagan.
Shuningdek, Orol dengizining iqlimini tartibga soluvchi havza hamda butun mintaqada ob-havoning keskin o‘zgarishini kamaytirishdagi vazifasi aholi turmushi sharoitlariga, qishloq xo‘jaligi va ekologik holatga ijobiy ta’sir korsatardi. Orol dengizi akvatoriyasi ustida qish vaqtida mintaqaga kirib keladigan ulkan havo oqimi iliqlashgan, yozgi vaqtda esa sovuqlashgan.
Orol dengizi muammosi XX asrning 60-yillarida mintaqadagi ikki yirik transchegaraviy daryolar Amudaryo va Sirdaryo suv resurslaridan oqibatini o‘ylamasdan foydalanish natijasida paydo bo‘ldi va ulkan tahdid manbaiga aylandi. Ushbu ikki daryodan Orol dengiziga har yili 56 kub. km. suv quyilgan. Aholining sezilarli tarzda ko‘payishi, urbanizatsiya, yerlarning shiddat bilan o‘zlashtirilishi, ekologik oqibatlarni o‘ylamasdan Orol dengizi havzasida yirik gidrotexnik va irrigatsiya inshootlarining qurilishi sayyoradagi eng xushmanzara havzalardan birining qurishiga olib keldi. Bir avlod ko‘z o‘ngida butun bir dengiz qurib, Orolbo‘yini jonsiz sahroga aylantirgan ekologik degradatsiya jarayoni davom etmoqda.
1990-yillardan boshlab Orol fojeasining halokatini boshidan kechirayotgan barcha mamlakatlar Birlashgan Millatlar Tashkiloti, shuningdek boshqa xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar minbarlaridan jahon hamjamiyatining diqqat-e’tiborini Orol muammosiga, uning mintaqaviy va global xavfsizlik bilan chambarchas bog‘liq ekanligiga jalb etib kelishmoqda. 1993-yil 28-sentabrda BMT Bosh Assambleyasiningning 48-sessiyasida va 1995-yil 24-oktabrdagi 50-sessiyasida Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari vakillari jahon hamjamiyatini Orol va Orolbo‘yini qutqarishda ko‘mak berishga chaqirdilar hamda ushbu muammoni xalqaro moliyaviy tuzilmalar, rivojlangan davlatlar ko‘magisiz va BMTning shafeligisiz amalga oshirish mumkin emasligiga BMTning e’tiborini qaratishdi.
Ushbu muammolarni hal etish bo‘yicha mintaqaviy hamda milliy miqyosda amaliy sa’y-harakatlar amalga oshirilmoqda. 1993-yilda Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston ishtirokida tashkil etilgan Orolni Qutqarish Xalqaro Jamg‘armasi (OQXJ) bunga yorqin misol bo‘ladi.
Orolbo‘yining biofondini saqlash, ekologik muammoning atrof muhitga va eng asosiysi mintaqada yashayotgan insonlarning hayotiga halokatli ta’sirini qisqartirish kabilar Tashkilotning muhim vazifasi qilib belgilab olindi.
OQXJ faoliyatining hozirgi vaqtdagi asosiy natijasi Orol dengizi havzasi mamlakatlari uchun uchta ko‘mak Dasturining qabul qilinishi bo‘ldi (ODHD – 1, ODHD – 2, ODHD – 3).
O‘zbekiston OQXJning asosiy ta’sischi davlati bo‘lib, tashkilot faoliyatining har tomonlama mustahkamlanishida muhim hissa qo‘shmoqda. 1997-1999-yillardagi OQXJda raisligi davrida O‘zbekiston Respublikasi tashkilotning huquqiy asosini (bazasini) takomillashtirishga va Orol dengizi havzasining barqaror rivojlanishi ta’minlash maqsadida xalqaro tashkilotlar va moliyaviy institutlar bilan aloqa hamda o‘zaro hamkorlikni ornatishda faol harakat qildi.
1997-yilning oktabrida Toshkent shahrida donorlarning texnik masalalar bo‘yicha xalqaro uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Ushbu uchrashuv natijasida “Orol dengizi havzasida atrof muhit va suv resurslarini boshqarish” xalqaro loyihasini amalga oshirish boshlandi.
2008-yilda O‘zbekiston Respublikasining tashabbusi bilan Toshkentda Orol muammosi bo‘yicha xalqaro konferensiyaning tashkil etilishi ushbu muammoning xalqaro doirada keng muhokama etilishida muhim turtki bo‘ldi. Konferensiya ishida 60 dan ziyod xalqaro tashkilotlar, Yaponiya, Germaniya, XXR va arab davlatlarining yirik moliyaviy institutlari vakillari hamda yetakchi tadqiqot markazlar mutaxassislarining ishtirok etishi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Konferensiya yakuni bo‘yicha umumiy qiymati 1,5 mlrd.AQSh dollarini tashkil etadigan Orol fojeasining og‘ir oqibatlarini yumshatishga yo‘naltirilgan loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha Toshkent Deklaratsiyasi va Ish rejasi qabul qilindi.
Milliy miqyosda O‘zbekiston Respublikasi Orol dengizi qurishining salbiy oqibatlariga qarshi kurashda keng chora tadbirlarni amalga oshirmoqda. 1990-yillardan boshlab yuzlab dastur va loyihalar amalga oshirildi.
2013-yil Orolbo‘yida Amudaryo deltasida kichik suv havzalarini tashkil etish, sho‘rsizlantiradigan qurilmaga ega suv chiqarish inshootlarini qurish, himoya o‘rmonlarini tashkil etish va Janubiy Orolboyi havzasi ornitologik monitoringi kabi loyiha va tadbirlarni moliyalashtirishga umumiy qiymati 1,3 mlrd. AQSh dollari ekvivalentidagi reja tasdiqlangan.