Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya


v  6.3.  Daktilologiya va  imo-ishora  nutqi  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan



Download 6,98 Mb.
Pdf ko'rish
bet50/136
Sana30.12.2021
Hajmi6,98 Mb.
#87693
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   136
Bog'liq
Maxsus psixologiya. Mo'minova L.R.

v  6.3.  Daktilologiya va  imo-ishora  nutqi  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan 

bolalar nutqi  sifatida
\   Daktilologiya  kar  va  zaif  eshituvchi  bolalar  nutqining  o‘ziga  xos 
shaklidir.  U  so‘zlashuv  nutqiga  imo-ishora  nutqiga  nisbatan  yaqindir. 
U yozma harakatga ko'ra yozma nutqqa o'xshab ketadi.  Uning vosita- 
lari graflk belgilar harflar emas, balki qo'l, barmoq harakatlari hisobla­
nadi.  O'zbek tilining  har bir harfi  o'zining  harakatli  ifodasiga  egadir. 
Kar bolalarga daktil belgilarini uch guruhga tasniflash mumkin:
1)  chizuvchi  harflar (z,  b,  d);
2)  harf shaklini  ifodalovchi harflar  (о,  1,  m,  t);
3)  shartli  belgilar (v, j,  n).
Daktil nutqi  so'zlashuv nutqining barcha qoidalariga  ko'ra  shaklla­
nadi va uni kar bola egallashi mumkin. Bog'cha davrida kar bola daktilo- 
logiyaga  savod  o'rganish  uchun  murojaat  qiladi.  Tadqiqot  ko'rsatishi- 
cha, daktilologiya eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar so'zlashuv nutqini 
shakllantirish uchun yordamchi vosita bo'lib xizmat  qiladi.
Eshitishida 
nuqsoni 
bo'lgan 
bolalar 
tom onidan 
keng 
qo'llaniladigan  imo-ishora  nutqi  muloqotga  ehtiyoj  yuzaga  kelish 
natijasida  namoyon  bo'ladi.  Kar bola  qo'llaydigan  tabiiy  dastlabki 
imo-ishoralar juda sodda bo'ladi.  M asalan, u biror narsani xohlasa, 
uni  qo'li  bilan  ko'rsatadi.  Asta-sekin  bu  jarayon  murakkablashib 
boradi,  shartli  xarakterga  ega  bo'lib,  muloqot  funksiyasini  bajara 
boshlaydi.  So'zlashuv  nutqidan  farqli,  imo-ishora  nutqi  ko'ruv  va 
harakat  sezgilari  asosida  namoyon  bo'ladi.  So'zning  realizatsiya 
vositasi tovush yoki graflk qobiq bo'lsa,  imo-ishora nutqining vosi­
tasi qo'l harakatlari va unga mos yuzning m im ik ifodalari.  Bizning 
nutqimiz  ikki  funksiyani  bajaradi:  muloqot  vositasi  va  tafakkur 
quroli.  Bu  funksiya  imo-ishora  nutqi  orqali  ham   bajariladimi?
Ma’lumki,  eshitishida  nuqsoni  bo'lgan  bolalar  imo-ishora  yor­
damida  muloqotga  kirishadilar.  Imo-ishora  nutqi  atrof-olamni  tus- 
hunishga yordam beruvchi  vosita sanaladi.  Masalan,  oilada kar bola 
imo-ishora  nutqidan  foydalangan  holda  tarbiyalanadi,  lekin  uning 
rivojlanish  darajasi  yuqori  bo'ladi.  Shunday  qilib,  imo-ishora  eshit­
ishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun muloqot funksiyasini bajarishini 
ta’kidlash joiz. Bu jihatdan u og'zaki nutq shakliga o'xshashdir. Lekin
105


u chegaralangan davrada,  faqat kar shaxslar o‘rtasida muloqot quroli 
sifatida  namoyon  boiadi.  Nutq  tafakkur  quroli  sifatida  namoyon 
boiadi.  U  o‘zining  birinchi  vazifasini  bajara  olmaydi,  tafakkur 
quroli sifatida faoliyat ko'rsata olmaydi.  Imo-ishora nutqining qurish 
materiali mimik belgilar foizidir.  So‘zdan farqli,  imo-ishora belgilari 
bir  qator  o‘ziga  xosliklarga  egadir.  Ayrim  mimik  belgilar  so‘z  kabi 
muloqot  elementiga  egadir.  So‘z  qat’iy va  universal  ahamiyatga  ega. 
Mimik belgilar esa  qat’iy bolmaydi.  Ko'p tushunchalar kar shaxslar 
o‘rtasida  bir  xil  ishora  bilan  ifodalanadi.  Ularning  xarakteri  ta’lim 
jarayonida solzlashuv nutqi vositasida o‘zgarishi  mumkin.  So‘z tarki- 
bida  tovush  kompleksi  va  ma’nosi  bo‘yicha  mustahkamlash  aloqasi 
mavjud bolib,  uni  ixtiyoriy buzib bolmaydi.  So‘zning tovush tarkibi 
buzilsa,  u  o‘zining  funksiyasini  bajarmay  qoladi.  Tovush  kompleksi 
uning  ma’nosi  bilan  umumiy  bogliq  emas.  Ayrim  mimik  belgilar- 
da  bu  aloqa  yaqqol  namoyon  boiadi.  Ko‘p  olimlar  mimik  belgi- 
larni  tasniflashga  harakat  qilganlar  (N.G.  Morozova,  R.M.Boskis, 
L.V.Zankov,  G.L.Zayseva,  N.F. Slezina).  Ularning ilmiy ishlari nati- 
jalariga  tayanib mimik belgilarni  quyidagicha tasniflash  mumkin:
106


1.  Ko‘ruv sezgisiga  asoslangan belgilari:
a)  ko‘rsatuvchi  ishning belgilari  (burun,  ko‘z,  stol,  shkaf,  u);
b)  predmet  konturi  yoki  uning  xarakterli  xususiyatlarini 
ko‘rsatuvchi  m imik belgilar  (yulduz,  g‘oz,  ona);
d)  to‘liq yoki  qisman  immitatsiya  qiluvchi xarakterlar.
2.  Sezgilarga  asoslangan belgilar.
3.  Hid  sezgilariga  asoslangan  belgilar.
4.  Teri  sezgilariga  asoslangan belgilar.
5.  M aza-ta’m  sezgilariga  asoslangan belgilar.
6.  Organik sezgilarga  asoslangan belgilar.
7.  Emotsional  sezgilarga  asoslangan belgilar.
8.  M imiko-daktil  sezgilar.
9.  Tabiiy sezgilar.
10.  Shartli  sezgilar.
11.  Sonni  ifodalovchi  sezgilar.
12.  0 ‘tkazuvchan  m imik sezgilar.
Mimik  belgilar  tarkibi  qat’iy  va  bir turga  ega  bo‘lmaydi.  Karlar 
Yangi  tushunchalarni  egallashi  va  nutqda  yangi  so'z  paydo  bo'lishi 
bilan  mimik  belgilar  yuzaga  kela  boshlaydi  (televizor,  bomba).  Ay­
rim   mimik  belgilar  bir  tomondan  konkret  va  ko‘rgazmaliligi,  ikki 
tomondan  diffuzligi  va  differensiallashmaganligi  bilan  xarakterla- 
nadi.  Shuning uchun,  uy belgisi ko‘p qavatli uy,  hovli-joy ma’nosida 
ishlatilishi  mumkin.  Shu  sababli,  mimik  belgilarda  umumlashti- 
rishlar ko‘p  uchraydi.
Shunday  qilib,  eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  imo- 
ishora nutqi so'zlashuv nutqidan juda katta farq qiladi. Bu farq uning 
vazifasi,  tarkibiy qismlari va mimikasiga ham xosdir.  U asosan so‘z 
va  m im ik  belgini  solishtirganda,  gapdagi  so‘z  bo‘laklarini  bu  ikki 
turda  nutq  shaklida  namoyon  bo‘lishida  yaqqol  ko‘zga  tashlanadi. 
Og'zaki  nutqqa  nisbatan  chegaralanganligi,  takomillashmaganli- 
giga  qaramay  imo-ishora  nutqi  kar  shaxslar uchun  asosiy  muloqot 
qurolidir.  Pedagogik  jarayonda  imo-ishora  nutqidan  foydalanish 
ilk  bosqichlarda  yaxshi  samara  beradi.  Lekin  eshitishida  nuqsoni 
bo‘lgan  bolalar  maktabi  ta ’lim  jarayonining  bosh  maqsadi  ular­
ning  og'zaki  nutqini  shakllantirishdir.  Quyida  eshitishida  nuqsoni 
bo'lgan  bolalar imo-ishora  nutqi  nam unalari  keltiriladi.
107


Televizor  —  kaftlarning  ko‘rsatkich  barmoqlari  va jimjiloqlari 
oldi  birlashadi,  qolgan  barm oqlar bukilgan  holatda  bo‘lib,  kaftlar 
ikki  tomonga  yo'naltiriladi.

Download 6,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   136




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish