Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya

Savol va  topshiriqlar
1.  Ko‘rlarda  idrokning  qanday xususiyatlari  kuzatiladi?
2.  Zaif ko'ruvchi  shaxslarda  idrok xususiyatlari  qanday  bo‘ladi?
3.  Idrokni  korreksiyalashning  qanday  imkoniyatlari  mavjud?
Tayanch  so‘zlar  va tushunchalar
1.  Illuziya 
— borliqning  noto‘g‘ri  idrok  etilishidir.
2. 
Idrokning  konstantligi 
— idrok  sharoiti  o‘zgarsada,  idrok  qili- 
nayotgan  narsalarning  nisbatan  o‘zgarmasligi  tushuniladi.
13.3.  Ko‘rishida  nuqsoni bo‘lgan  shaxslarning 
xotira  xususiyatlari
Xotira, xotirot,  esda saqlash,  esga tushirish,  unutish... bu so£zlar, 
jumlalar  mohiyatining  inson  hayotida  tutgan  o‘rnini,  ahamiyati- 
ni  oddiy  tilda,  bir  og‘iz  so‘z  bilan  tushuntirib  bo‘lmas,  negaki,  bu 
masalani,  xotira deb atalmish — fenomenni oddiy tushuntirish bilan 
maqsadga  erishib  bo‘lmaydi.  Bu  muammo  atrofida  buyuk  shaxslar 
necha  bor qalam tebratganlar,  tebratmoqdalar va  yana  uzoq vaqtlar 
qalam  tebratishlari  haqiqat.  Qaysi  bir  alloma,  «xotiradan  ajralgan 
inson  abadiy  «chaqaloqdir»  degan,  qaysi  bir  donishmand  esa  xoti- 
rani  «oppoq  taxtaga»  qiyoslagan,  yana  bir  ruhiyat  mutaxassisi  esa, 
xotirani  «ruhiyatning  ustuni»  deb  ta’riflagan.  Ko'rinib  turibdiki, 
xotira  oddiy,  sodda,  yuzaki,  ikkinchi  darajali  ruhiy  jarayon  emas 
ekan.  Shu  bois,  bu  masalaga jiddiy  yondashish  talab  etiladi.  Xotira 
keng  qamrovli  muammolar,  jarayonlar  qatoriga  kiritilar  ekan,  de- 
mak,  uni  o‘rganish,  talqin  etish  va  u  haqda  ma’lum  mushohada 
qilishning  o‘zi  oson  kechmaydi.  Xotiraga  turli  tomonlardan  yon- 
dashib  o‘rganish  maqsadga  muvofiq  deb  bilamiz.  Xotiraning  tur- 
lari, jarayonlari mavjud.  Shuni e’tirof etmoq joizki,  xotira ham turli 
manbalarda  turli  ko'rinishlarda,  shakllarda,  xususiyatlarda  bayon 
etiladi.  Xotirani  turlarga  bo‘lish  masalasini  osonlashtirish  maqsa- 
dida  «nimani  eslash,  qanday  eslash  va  qancha  muddatga  eslashga» 
ko‘ra  xotirani  turlarga  bo‘lsak,  o‘quvchida,  o‘rganuvchida  yaxlit  va 
bir butun tushuncha paydo  bo‘ladi,  deb  umid  qilamiz.
Demak,  xotira  nim a  eslanishiga  ko'ra:  harakat,  hissiy,  obrazli 
va  so‘zli  turlarga  bo‘linadi.  Qanday  eslanishiga  ko‘ra,  xohlabmi,
228

---

tasodifanm i,  demak  irodaning  aralashuviga  ko‘ra  ixtiyoriy  va  ix- 
tiyorsiz  turlarga  ajratiladi.  M aterialning  qancha  muddatga  es- 
lanishiga  ko‘ra  esa:  qisqa  muddatli,  uzoq  muddatli  va  operativ 
xotira  turlariga  bo‘linadi.  Xotira  haqida  umumiy  m a’lumotlarni 
berdik.  Endi esa ko‘rish qobiliyati buzilgan bola va katta kishilarda 
xotira  qanday  kechadi,  rivojlanadi?  0 ‘ziga  xos  tom onlari  qanday? 
Kamchilik,  yetishmovchiliklarni qay yo'sinda to ‘g‘rilash,  korreksi- 
yalash  mumkinligi  haqida  mulohaza  yuritamiz.  Ta’kidlanishicha, 
inson  bilim larning  80%  qismini  ko‘rish  a’zosi  orqali  olar  ekan. 
Qolganlarini  esa  eshitish  va  boshqa  sezgi  a’zolarimiz  orqali  qabul 
qilar  ekanmiz.  Ko‘rlik  muammosining  naqadar  jiddiyligi  shun- 
dan  ko‘rinib  turadi.  Xotira  —  eslash,  esda  olib  qolish,  unutish, 
bilish,  qayta  esga  tushirish  jarayonlari  kishining  ijtimoiy  meh- 
nat  faoliyatining  asosini  tashkil  etadi.  Maxsus  psixologiya  fanida 
qilingan  va  qilinayotgan  tadqiqotlarning  ko‘rsatishicha,  ko‘rlarda 
xotira  normal  ko‘ruvchi  shaxslar  xotirasidan  nafaqat  hajmi  jihati- 
dan,  balki  o‘ziga  xos  ko‘rinishlari,  rivojlanish  xususiyatlari  bilan 
ham  ajralib turar ekan.  Ko'rish analizatorining zararlanishi shartli 
bog‘lanishlarning  yuzaga  kelishiga,  differensirlashishiga  xalaqit 
berar ekan.  Buning uchun  ko‘p  hajmli  mustahkamlash  ishlari  olib 
borish talab etiladi.  Demak,  ko‘rlik nuqsoni qo‘zg‘alish va tormoz- 
lanish  deb  nomlangan  asab  jarayonlarining  mutanosibligini  ham 
buzar ekan.  Buning oqibatida, xotira tezligi  pasayadi.  Olib borilgan 
tadqiqotlar  bu toifa bolalarning  m ateriallarni  eslab  qolishlari  kam 
samaradorligi  bilan  izohlanar  ekan.  Bu  bolalar  xotirasi  nafaqat 
hajmi jihatidan,  balki  eslanayotgan  m aterialni  tushunib  eslashlari 
ham  buzilar  ekan.  M a’lumki  tushunib  eslash  yoki  mantiqiy  eslash 
idrok  jarayoni  bilan  uzviy  bog‘liq.  Demak,  eslab  qoluvchi  shaxs 
materialni  ko‘rmagach  uni  to lla,  atroflicha  idrok  eta  olmaydi.  Bu 
yog'i  esa barchaga  m a’lum.  To‘la idrok etilmagan  narsa  va hodisa- 
lar  tushunib  qabul  qilinmagach,  uzoq  muddat  eslab  qolinmaydi. 
Buning  oqibatida,  «zanjir  reaksiyasi»  kabi  bola  tafakkurini  tash­
kil  etuvchi  tahlil,  tasnif,  umumlashtirish,  ...  jarayonlar  yuzaki, 
samarasiz  amalga  oshadi.  Buning  oqibatida  esa  yana  yuqoridagi 
kamchilik  fikrlash  kamchiliklari  yuz  beradi.  N orm al  bolalarda 
m a’lumki,  berilayotgan  m ateriallarning  bolalar  tom onidan  boshi
229

---

va  oxiri  yaxshi  o‘zlashtiriladi.  Ko'rish  nuqsoni  bor  bolalarda  bu 
holat  boshqacha  namoyon  bo‘lar  ekan.  Ya’ni,  bu  bolalar  berila- 
yotgan  materiallarning  boshlang'ich  qismini  yaxlit  o'zlashtirib, 
tez  charchashlari  oqibatida  oxirida  berilayotgan  materiallarni  qi- 
yin  yoki  kam  o‘zlashtirar  ekanlar.  Shu  narsa  diqqatga  sazovorki, 
ko'r va zaif ko‘ruvchi bolalar xotira hajmida,  eslab qolish  tezligida, 
mexanik  xotira  va  mantiqiy  xotira jarayonlari  bo‘yicha  bir-biridan 
keskin  farq  qilar ekanlar.
Individual  farqlar  turli  xil  sabablar  oqibati  bo'Iishi  mumkin. 
Bunga  nuqson  darajasi,  yuz  bergan  vaqti,  asab  tizimi  xususiyat­
lari,  aqliy  taraqqiyot  darajasi,  sezgilar,  tajriba  va  boshqa  sabablar 
kiradi.  Bu  kabi  kamchiliklar  bo‘lishiga  qaramasdan  ko‘r  va  zaif 
ko‘ruvchi  bolalarda  xotira  jarayonlarining  kechishi,  taraqqiyo- 
ti  normal  ko‘ruvchi  bolalar  xotira  qonuniyatlari  bo'yicha  amalga 
oshishi  aniqlangan.  Tadqiqotchilar  ko‘r  bolalar  xotira jarayonlari­
ning  sekin  rivojlanishini,  bu  bolalardagi  ko‘rgazma-harakat  tajri- 
balarining  kamligini,  ularning  tez  charchashlari,  hamda  bu  toifa 
bolalarni  o‘qitish  ishlarining  yuqori  darajada  takomillashmagan- 
ligi  bilan  bog‘laydilar.  Bu  bolalarda  xotira  hajmining  kamligi, 
sekin  eslab  qolish,  tez  esdan  chiqarish  holatlari  bevosita  ko‘rlik 
oqibati  bo‘lmasdan,  balki  nuqson  asosida  bola  ruhiyatida  yuz  be- 
radigan  chetga  chiqishlar  natijasidir.  Ko‘r  bolalar  xotira  jarayon- 
larini  o‘rganish  asosan  ular  tasavvurini  o'rganish  orqali  amalga 
oshirilgan.  Qator tadqiqot  natijalarining  ko'rsatishicha,  ko‘r va  zaif 
ko‘ruvchi  bolalar  xotirasi  ustida  muntazam  mashqlar  olib  boril- 
masa,  ular  xotirasi  pasayib  borishga  moyil  ekan.  Hatto,  1—3  oylik 
vaqt  oraliqlari  ham  salbiy ta ’sir etar ekan.  Egallangan materiallarni 
tez  esdan  chiqarishga  sabab bo‘luvchi  omillardan  yana  biri  bu tak- 
rorlashlarning  yetarli  emasligidan  ham  yuz  berar  ekan.  Bu  borada
F.N. Shemyakin  tadqiqotlari  e’tiborlidir.
M a’lumki,  tasavvurlarning  saqlanishi  ko‘rish  o‘tkirligiga  ham 
bogiiq.  Ko‘r va zaif ko‘ruvchilarni ko‘rgazma-harakat tarzda o‘qitish 
xotira  jarayonlariga  birmuncha  ijobiy  ta’sir  etar  ekan.  Ko'rlar  to- 
monidan  narsalarni  bilish  normal  bolalarga  qaraganda  birmuncha 
sekin,  hamda  to‘la  bo‘lmaydi.  Bu  toifa  bolalarga  xos  narsalardan 
yana  bir  tomoni,  ular  narsalarni  o‘ziga  xos  xususiyatlar  bilan  bilib
230

---

olar ekanlar.  Bu  bolalar egallangan  materiallarning bir qisminigina 
esga tushira olar ekanlar.  Bu bolalar oliy asab tizimlarida tormozla- 
nish jarayonlarining ustunligi oqibatida ham, egallangan bilimlarini 
qayta esga tushirishda m a’lum qiyinchiliklar sezar ekanlar.  Shu bois 
bo‘lsa  kerak,  bu toifa bolalarda  reminissensiya  (oldin  unutilgan  deb 
hisoblangan  materiallarning  keyin  esga  tushishi)  normal  ko‘ruvchi 
bolalardan  ko‘proq  uchraydi.  Ko‘r  bolalar  xotirasining  holati  beri- 
layotgan  materiallarning  sifat  va  mazmuniga  ham  bog‘liqdir.  Ko‘r 
va  zaif ko‘ruvchi  shaxslarda  xotiraning  barcha  turlari  (so‘z-mantiq 
obrazli,  hissiy)  va  harakatni  maxsus  ta’lim-tarbiya  orqali  shakllan- 
tirish,  rivojlantirish  mumkin.
llgari  idrok  qilingan  narsa  va  hodisalarni  ongimizda  qayta 
gavdalanishini tasavvur qilamiz. Xotira ilgari idrok qilingan, ammo 
hozir  ko‘z  o‘ngimizda  mavjud  bolm agan  narsalarning  obrazlarini 
ko‘z o'ngimizda maqsad qilib qo‘yamiz.  Masalan: ertaklar,  roman- 
lar,  umuman  biror  asarni  o‘qiyotganimizda  undagi  qahramonlar- 
ning  ko‘z  o‘ngimizda  gavdalanishi  xayoliy tasavvurdir.