Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

1 Л итвак А.Г. Т иф лопсихология. - М.: П росвещ ение, 1985. -c .lS S —191-
-
С амойлов А.Ф. Проблема мы ш ления в тифлопсихологии //П си хол оги ч еск и е
о со б ен н о сти слепых и слабовидящ их ш кольников. — Л.: Л Г П И , 1981. - с .3 9 -6 9 .
232
N

---

sil bo'lishida aks etishini aniqlab bergan tadqiqotlarga tayanadi 
( М .I. Zemsova, F.N. Shemyakin). U chinchi konsepsiya ko'zi ojiz 
va zaif ko'ruvchilarning fikrlash faoliyati rivojlanish darajasini uni 
shakllantirish jarayonini boshqarish va dasturlashtirish sifati bilan 
bog'laydi (A.I. Zotov va uning izdoshlari).
K o'rishda nuqsoni bo'lg an lard a tafak k urni eksperim ental t a d ­
qiq qilish asosan genetik jih a td a n m aktabgacha va m aktab yoshi­
dagi bolalarda norm al k o'radiganlar uchun ishlab chiqilgan m eto- 
d ikalardan foydalanib olib borilgan. Natijalar ko'radigan bolalarda 
olingan natijalar bilan solishtirganda ko'p jih a td a n m etodikalarni 
ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchilar foydalanishi uchun o'zgartirishlar 
kiritish va tajribalarni o'tkazish sharoitlariga bog'liq bo'lib chiqqan. 
M aktabgacha va m aktab yoshidagi ko'zi ojiz bolalar tafakkur d a ra ­
jasini o'rganishga oid tadqiqotlar J. Piaje m etodikalari bo'y icha olib 
borilgan.
J. Piaje olib borgan normal ko'radigan bolalarning intellektual 
rivojlanishini o'rganishga oid tadqiqotlar unga rivojlanish bos­
qichlarini ajratish va hal qilinishi maktabgacha yoshdagi bolalar­
ning tafakkuri xarakterli xususiyatlarini ochib beradigan va bola­
larning o'z ilmiy tafakkuriga o'tishini belgilash im konini beradigan 
qator vazifalarni ishlab chiqish im ko n in i berdi. «Piaje topshiriqlari» 
va «Piaje fenomeni» — P.Y. G alperin va D .B .E lk on in bolalar obyekt 
xossalaridan biri o'zgarganda m odda miqdori saqlanishi qonunini 
tu shunadigan fikrlash vazifalarini taq d im etishdan iborat m etodika­
larni shunday nom lagan. J. Piaje tadqiqotlari natijalariga ko'ra, 7 - 8
yoshli bolalar m iq d orn in g saqlanishi q o n unini tushunishga qodir, 
bu ularda ilmiy tafa kk u rnin g yuzaga kelganidan dalolat beradi.
Angliya, Fransiya, A Q S H , Avstraliyada J. Piaje vazifalari- 
d a n foydalanib, ko'zi ojiz bolalar tafa k k u rin i o'rg anish bo'yicha 
tadq iq o tlar olib borilgan ( M . C a n n i n g , 1957; J .H a tw e ll, 1966; 
S .K .M ille g , 1969; B .T epens, 1972; M .T obin, 1972; R .C ro m e , 
1973; M .G o t te s m a n , 1976 va b.), ta d q iq o tc h ila r quyidagi nati- 
jalarga erishgan, ularga ko'ra ko'zi ojiz bolalar saqlanish q o n u n i­
ni tu sh u n is h d a ko'radigan bolalardan 4 —8 yilga orqada qoladi 
( B .S tepen s, 1972 va b.), qach o n k i, M .Tobin (1972), M .G o tte s m a n
va b. t a ’kidlashicha, ko'zi ojizlarda to'g'ri va noto'g'ri yecliim a m -
233

---

plitudasi ko‘radigan b olalarnikidan qancha katta b o 'lsa -d a , ko'zi 
ojizlarning eng yaxshilarini k o 'radiganlarning eng yaxshilari bilan 
tenglash m um kin.
M .G o tte sm an tadqiqotlari unga ko‘zi ojiz bolalar tafakkur rivoj­
lanishida albatta anomal emas va intellektning rivojlanishida hech 
bir kechikishga ega emas degan xulosaga kelish uchun asos berdi- 
ki, u idrok etiladigan axborotni integratsiyalay olmaslikdan dalolat 
berishi kerak edi. Tadqiqotchi ko‘rsatib berdiki, ko'zi ojiz bolalar 
tafakkur rivojlanishida aynan o'sha bosqichlarni ta x m in a n o'sha 
yosh davrida o'tadi va Piaje vazifalarini ko'rish idrokiga tayanm as- 
dan yecha oladi.
Ko'rish qobiliyati buzilganda o'xshashlik va tafovutning ko'plab 
belgilari ilg'ab olinmaydi. Qiyoslash tafakkur operatsiyalari ko'rish 
patologiyasi bo'lgan bolalar tom onidan belgilarning cheklangan 
miqdori bo'yicha bajariladi, bu um um lashtirishni qiyinlashtiradi. 
Z a if ko'ruvchi bolalarda eng ko'p qiyinchilik predm etlar o'rtasidagi 
makon aloqalari va m unosabatlarini baholashda yuzaga keladi
Ko'ruv nuqsonida tashqi olam ni sezish, his etish nuqso nn in g 
darajasiga qarab ozm i-ko'pm i buziladi. Bu o'z navbatida tashqi 
olamni aniq, chuqur va farqlangan holda sezish va idrok etishni 
susaytiradi. Bu ham o'z navbatida bilish jarayoniga, aqliy rivojlanish- 
ga salbiy ta ’sir etadi. Ko'ruv nuqsoni natijasida idrok etish jarayo­
ni qiyinlashadi. Ayniqsa, obrazlarning yaxlit holda shakllanishidagi 
kamchiliklar, narsalar va hodisalarni farqlashdagi kamchiliklar, 
ularning m u h im qismlarini ajratishdagi yetishmovchiliklar tafak­
kurning eng m u h im jarayoni bo'lgan um um lashtirishni qiyinlashti­
radi. Aynan shuning uchun ham, ko'rlar idrokining sxematikligini
— chizgi shakldaligini, fragmentarligini va hissiy sezishning boshqa 
kam chiliklarini yengib o'tish uchun ko'p m ehnat qilishga to'g'ri 
keladi. Ko'rlarda ruhiy rivojlanishdagi nuqsonlarni kompensatsiya 
qilishda, o 'rn in i qoplashda, sensor sezish sohasidagi kam chiliklarni 
b a rta ra f etishda tafak k urn in g xizmati shundaki, har xil turdagi x u­
losa, hu km lar chiqarish bilan mavhum fikrlashni amalga oshiradi. 
K o'r bola idrok eta olmagan yoki idrok etish imkoniyati bo'lm agan 
narsalar va hodisalarning mohiyatini ochishga tafakkur jarayonlari 
yordam beradi va yordam berishi zarur.
234

---

Ba’zi bir g‘arb olimlari ko'rlardagi ko‘ruv nuqsoni, ularda m a n ­
tiqiy tafakkurlarining sog'lomlarga nisbatan yuqoriroq rivojlanishiga 
sabab bo'ladi, deb d a ’vo qiladilar. Bu fikrga ular asos qilib: ko'r shaxs 
fikrini chalg'itadigan narsa va hodisalarni ko'rmaganliklari uchun 
ichki fikrlash imkoniyati katta bo'ladi, ular chuqur fikrlash qobili- 
yatiga ega deb hisoblaydilar. Lekin, bunday fikrlar uzoq kuzatuvlar 
va tajribalar natijasining yakuni bo'lmasidan balki, empirik jihatdan 
qilingan, tasdiqlanm agan farazlardir xolos, yuqorida aytganimizdek, 
ko'rlarda sezgi, idrokdagi kam chiliklar ularning narsa va hodisalar­
ning m u h im qismlarini farqlash va taqqoslash yetarli kechmaydi.
Ayniqsa, notanish narsalarni taqqoslash va um umlashtirish 
ularning tasodifiy belgilari yordam ida va taxm iniy amalga oshgani 
uchun h am ko'rlardagi bilishlarda verballik ustunlik qiladi. T a h ­
lil va ta sn if jarayo n in ing amalga oshishi asosan taqqoslash bilan, 
taqqoslash jarayoni esa tahlil va ta s n if bilan bog'liqligi uchun ko'ruv 
nuqsonida narsalarni farqlash va solishtirishdagi nozik va m urakkab 
jarayonni amalga oshirish qiyinlashadi.
Taqqoslash jarayo n inin g qiyinligiga sabab esa, tahlil va ta sn if 
jarayonining yetarli am alga oshmasligidir. Ko'rlarda tahlil va ta s ­
n i f jarayonining qiyinligiga sabab: bir to m o n d a n narsa va obyekt- 
larning belgi va m ohiyatlarini sezish - idrok etishning qiyinligi 
bo'lsa, ikkinchi tom o n d a n , idrok etilayotgan narsa va obyektlarning 
qism an - suksessiv, fragm entar idrok etilishidir. Narsalarni h ar t o ­
m o nla m a , chuqur tahlil qilishning imkoniyati chegaralanganligi 
natijasida, narsalarni yuzaki bilish, m u h im qismlarni sezmasdan 
qolish yuz beradi.
Ko'rlar narsalarnin g m u h im qism larini ajratishga qiynalishlari 
yoki faqat um um iy belgilarnigina farqlashlari natijasida narsalarni 
bir tizimga solishda, g uru h lash d a qiyinchilik kelib chiqadi. S h u n­
day qilib, ko'r va zaif ko'ruvchi shaxslarning sensor sohasidagi k a m ­
chiliklari hissiy bilishni qiyinlashtiradi va kambag'allashtiradi.
Bu o'z navbatida tafakkurning rivojlanishiga salbiy ta ’sir etadi. 
Fikrlash jarayonida tu sh unchalarn in g to'g'ri shakllanishi katta a h a ­
miyatga ega. Tushunchalar asosan tasavvur yordamida, uning obraz- 
laridan hosil bo'ladi. Masalan: sog'lom bola «dars» so'zini ko'p m arta 
eshitadi, lekin dars haqidagi haqiqiy tushuncha uni ko'rgandan so'ng
235

---

paydo bo'ladi. Ko'rlarda tushuncha va uning haqiqiy obrazi o'rtasida 
ajralish (divergentsiya) yuzaga keladi. Tushunchalarning mantiqiy va 
hissiy ajralishi ko'pincha noto'g'ri yoki formal, yuzaki, soxta xulosa 
chiqarishiga sabab bo'ladi. Ko'r va zaif ko'ruvchi bolalarda ba’zan 
hayotdan — reallikdan ajralib qolgan tu hunchalar yuzaga keladi.
Idrokni rejali ravishda tashkil etish bilan, tasavvurlar doirasini 
kengaytirib borish bilan tu sh u n ch alar shakllantiriladi. Bu bilan 
o'qituvchi ko'rlarda fikrlash jarayonlarida tafakkurni izchil tarzda 
rivojlantirib borishi m u m k in . Ko'rlar ko'pgina narsa va hodisalar 
haqida so'z yordam ida m a ’lumot oladilar. Lekin, bu bilim lar shaxsiy 
tajribada sensor malaka va k o 'n ik m a lar yordam ida m u sta h k a m lan - 
maganligi uchun ham bu bilimlar yuzaki, hayotdan uzoq bo'ladi. 
Bu kam chiliklar tush un ch alarn in g m az m u n in i ham buzadi. Bu 
kam chiliklarni bo 'rtm a ko'rgazmali qurollar yordam ida narsa va 
obyektlarning natural shakli bilan tanishtirish yordam ida b a rta ra f 
etiladi. Ayniqsa, o'qituvchilar ko'rlarda tush un chalarni shakllanti- 
rish ustida iloji boricha psixologik-pedagogik korreksiya ishlarini 
erta boshlashlari va izchil ish yuritishlari ijobiy natijalar beradi.