Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. Eshitish nuqsonlarining tasnifi va tarixi xususida so'zlang.
2. Kar va zaif eshituvchi bolalarga ta ’rif bering.
3. Xalqaro tasnifga ta ’rif bering.
N
80

---

V bob. E S H I T I S H I D A N U Q S O N I B O ‘L G A N B O L A L A R
B IL IS H F A O L IY A T IN IN G X U S U S IY A T L A R I
5.1. Eshitishida nuqsoni boMgan bolalar sezgi va idrokining o‘ziga
xos xususiyatlari
Sezgi inson sezgi organlariga t a ’sir qiluvchi predm et va hodisa- 
larning eng sodda ruhiy jarayonidir. Inson sezgisi tovush, rang, 
shakl dunyosi haqida m a ’lumot beradi. Sezgidan farqli o ‘laroq idrok 
predm et va hodisalar yaxlit obrazini o ‘zida namoyon qiladi. H a r 
qanday anglash jarayoni idrok etish va sezishdan boshlanadi. Bu 
uning dastlabki sezgi bosqichidir. Lekin idrok atrofdagi olam haqida 
to'liq tasavvur berolmaydi. M ateriyaning biz bevosita idrok etol- 
maydigan xossalari mavjud. Tashqi olam n i anglash va aks etishning 
eng yuqori formasi tafakkurdir. Rivojlanishida nuqsoni mavjud b o ­
lalar sezgisi atrof-m uhitni obyektiv aks ettiradi va predm et h a m d a
hodisalarni anglashning m u h im bosqichi sanaladi. K a r bola idrok 
va sezgi asosida atrofdagi pred m etlar rangi, mazasi, hidi, shakli 
haqida m a ’lumot oladi.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar sezgisi va idroki shaklla- 
nishining u m u m iy qonuniyatlari bilan birga spetsifik xususiyatlar- 
ga ega bo'ladi. Avvalambor, bu bolalarda asosiy sezgi turlaridan 
biri eshituv sezgisi mavjud b o ‘lmaydi. Bizning organizm im izga 
doim o tovush t a ’sirotlari t a ’sir ko'rsatadi. Rivojlanayotgan bola 
asosiy bilim m anbayini eshituv sezgisi, idroki orqali qabul qiladi. U 
atrofdagilar bilan m uloqotga kirishib, radio, musiqa eshitib, kino, 
teatrlarni tom osha qilib, ko‘p m a ’lumotga ega b o ‘ladi. K ar bola 
bunday im koniyatlardan ch egaralangan bo ‘ladi. Bu atrofni anglash 
jarayonini qiyinlashtiradi va kom pensatsiyani talab etadi. 0 ‘z nav- 
batida bu ko'ruv, harakat, hidlash sezgisi va idroki rivojlanishiga 
salbiy t a ’sir ko'rsatadi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda eshi­
tuv sezgisi mavjud emas, degan fikr noto'g'ridir. Yangi okustik ap- 
paratlar yordam ida o'tk azilg an tadqiqotlar natijalari ko'rsatishicha, 
eshitishida nuqsoni bo'lgan bo lalarn ing 40 %da eshituv sezgisi 
qoldiqlari mavjudligini ko'rsatdi. U la rd a n t a ’lim -tarbiya jarayonida 
foydalanish m u m k in. X IX asrda 1.1. Fieri, so'ng N .M . Lagovskiy
81

---

va boshqa tadqiqotchilar h am karlar eshituv qoldig'i mavjudligini 
e ’tiro f etadilar. N.M. Lagovskiy t a ’kidlashicha, bu eshituv qoldig'ini 
faollashtirish, rivojlantirish m um kin. G a r tm a n in g tadqiqotlariga 
tayanib, N.M .Lagovskiy eshituv idroki darajasiga ko'ra bir necha 
g u ru h la rn i tasniflaydi. Bu g u ru h la rd an biriga kiruvchi bolalarda 
eshituv idroki m a ’lum darajada mavjud b o iib , u nonutqiy tovush­
larni farqlash im konini beradi. Boshqa bolalarda eshituv idrokining 
darajasi balandroq bo'lib, u unli tovush, b o'g'in, so'zlarni farqlash 
im kon ini beradi.
Davomiy m ashg'u lotlar m ashqlar jarayonida eshitishida n u q ­
soni bo'lgan bolalar eshituv idroki faollashtiriladi. Bunda eshituv 
idrokining rivojlanishi anatomo-fiziologik m exanizm ining tiklani- 
shi evaziga emas, balki eshituv idrokini faollash yo'li bilan amalga 
oshadi. Kar bolada eshituv sezgisi va idrokining yo'qolishi sabab­
li ko'ruv sezgisi va idroki asosiy o'rin tu ta boshlaydi. K ar bola­
ning ko'ruv analizatori atrofdagi olam ni anglashda asosiy a h a m i­
yatga ega bo'ladi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalardagi ko'ruv 
sezgi va idroki eshituvchi bolalar darajasida bo'lish L.V. Zankov,
I.M.Solovyov, K.I.Veresotskoy tadqiqotlarida dalillangan. Shu sa­
babli eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar eshituvchi bola ahamiyat 
bermaydigan tashqi olam xususiyatlari va nozikliklariga ahamiyat 
beradi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning eshituv sezgisiga 
qaraganda ko'ruv sezgisining ustunligi, harakat sezgisining, teri- 
taktil sezgilarning faolligi kuzatiladi. Eshituvchi bolalar karlarga 
nisbatan yashil, siyohrang, qizil, sabzi ranglarni ko'p alm ashtira- 
dilar. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar ranglarni nozik farqlay- 
dilar. L.V. Zankov va I.M. Solovyov t a ’kidlashicha, eshitishida n u q ­
soni bo'lgan bolalar chizgan rasmlarda, eshituvchi bolalar chizgan 
rasmlarga nisbatan ko'p detal va qismlar qam rab olingan bo'ladi. 
K ar va eshituvchi bolalar rasmlari taqqoslanganda eshituvchi bola­
lar rasmlarida predm etlarning m u h im .qismlarini tasvirlarda mavjud 
emasligi ko'rinadi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar rasmlarida 
bunday kam chiliklar kam bo'ladi, lekin ular fazoviy m unosabat- 
lar ifodalangan rasmlarni qiyinchilik bilan chizadilar. L.V. Zankov 
va I.M. Solovyov ta ’kidlashicha, ko'ruv idroki jarayonida eshitishi­
da nuqsoni bo'lgan bolalar eshituvchilarga nisbatan predm etning
82
N

---

q o 'sh im c h a detallariga ko'p aham iyat beradilar. Shu sababii, eshi­
tishida nuqsoni bo'lgan bolalarda id rokning analitik tipi sintetik 
tipidan ustu n turadi, deb ko'rsatish m u m k in . I.M. Solovyov bu holat 
eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda eshituvchi bolalarga nisbatan 
ko'ruv sezgisi ustun degan xulosaga olib kelmaydi, deb e ’tiro f etadi. 
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning nutqi shakllanishida ko'ruv 
idroki katta ahamiyatga egadir. Eshituvchi bola eshituv va ko'ruv 
sezgisi va idrokiga tayanib, gapirishni o'rganadi.
Nutqi mavjud bo 'lm agan eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar 
t a ’lim n in g boshlang'ich bosqichlarida idrok etilganini u m u m lash - 
tirish va sintezlashda, tasniflashda qiyinchilik sezadilar (masalan: 
boshlang'ich sinfdagi eshitishida nuqsoni bo'lgan bolaga qizil 
q alam ni ko'rsatib, bu n im a deb savol berilganda, u qizil deb javob 
beradi). Bu rang va predm et tushunchasi bola idrokida yetarli dara- 
jada taqsim lan m aganlig idan dalolat beradi. Bunday differensial 
va taqsim lash eshitishida nuqsoni bo'lgan bola nutq egallaganida, 
un in g nutqida predm et va sezgi m a ’nosini ifodalovchi so'zlar uning 
lug'atida shakllanganida im kon tug'iladi.
'E s h itu v sezgisini yo'qotish bilan eshitishida nuqsoni bo'lgan 
bolalarda ko'ruv sezgisi faollashadi, o'tk irlanad i. Ko'ruv idrokidan 
tashqari, anglash jarayonida hidlash va h arakat sezgilari h a m m u h im
o'ringa egadir. H arakat sezgilari inson b ad an i, qismlari, nutqiy or- 
ganlar harakati haqida signal beradi. Eshituv analizatori funksiya- 
sining buzilishida nutqiy harakatlar aniqligi, differensiallanganligi 
buziladi. l.M. Solovyov va boshqa o lim lar t a ’kidlashicha, eshituvning 
yo'qolishini nafaqat artikul apparat sezgisi, balki nafas olish appa­
ratining harakat sezgisiga h a m salbiy t a ’sir ko'rsatadi. C hu no nchi, 
m im ik a, daktilologiya kabi nutq shakllari harakat va ko'ruv sezgi­
lari asosida shakllanadi. Teri sezgilari taktil va tem peratura sezgi- 
larini q a m ra b oladi. Ular birligi predm et, u n in g shakli, kattaligini 
ifodalovchi m aterialni anglash im ko nini beradi. Bu sezgilar retsep- 
torlari b a rm o q uchlarida, til uchida joylashgan bo'ladi. Sezgilar faol 
faoliyatni talab etadi va retseptorlarni t a ’sirlovchilar bilan kontakti 
davomida yuzaga keladi. Teri sezgilari, idrok boshqalar bilan birga 
predm etni to'liq idrok etishga yordam beradi. Teri sezgilari pred- 
metni ko'rish orqali idrok etishni to'ldiradi. A sosan predm etlarning
83

---

hajmi va fazoviy joylashuvida idrok etishda, predm etlarning tashqi 
qatlamini sezishda teri sezgilarining ahamiyati kattadir. U m a te ­
rialni ko‘rish orqali anglashga, ko'rish esa o‘z navbatida sezishga 
yordam beradi. Eshitishida nuqsoni b o ig a n bolalarda ko‘ruv idroki, 
teri-taktil ham da harakat sezgilariga tayangan holda atrof-olam ni 
idrok eta olish imkoniyati yuqoriligi rus psixologi T.G.Tigranova 
tom o n idan o'rganilgan.