Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

o g ‘zaki nutq 
deb atash odat tusiga 
kirgan. U ning o'ziga xos jihati shundaki, nutqiy xab arn ing alohida 
kom ponentlari muayyan ketma-ketlikda yuzaga keladi va idrok eti­
ladi. Og'zaki nutq murakkab, ko'p qirrali jarayon bo'lib, u tilning 
fonetik, leksik-gram m atik tuzilishi va ovozning (intonatsiya, temp, 
ritm va h.k.) o 'z a ro birlashuvini talab qiladi.
O g'zaki n u tqn in g monologik va dialogik shakllari mavjud bo'lib, 
dialogik nutq m onologik nutqqa nisbatan birlamchidir.
Yozma nutq 
deb yozma m atn lar yordam ida am alga oshiriladigan 
verbal (so'zli) aloqaga aytiladi. U keyinga qoldirilgan (masalan, xat) 
va to 'g 'rid a n to'g'ri bo'lishi (dars, majlis paytida o'zaro alm ashina- 
digan xatchalar) m u m k in . Yozma nutq og'zakidan faqat grafikadan 
foydalanishi bilangina emas, balki o 'zin in g g ra m m a tik (avvalambor 
sintaktik) va stilistik tuzilishi bilan ham , ya’ni bu nutq uchun xos 
bo'lgan sintaktik konstruksiyalar, funksional uslublari bilan ham
farqlanadi. U g'oyat m urakkab kompozitsion tuzilishga ega bo'lib, 
bu tuzilish m axsus o'zlashtirib olishni talab qiladiki, bu m aktab 
t a ’lim in in g asosiy vazifalaridandir.
Ichki nutq 
deganda til vositalarining ha r xil tu rlaridan boshqa 
kishilar bilan bevosita aloqaga kirishmay turib foydalanishga ayti­
ladi. U ning uchta asosiy tnrini ajratib ko'rsatish m u m k in : a) ichida 
gapirib olish (tashqi nutq tuzilishini saqlasa-da, fonatsiyasiz, ya’ni 
ovoz ishtirokisiz sodir bo'ladigan nutq); b) asl ichki nutq (tafakkur 
vositasi sifatida xizm at qiladi, o'ziga xos birliklardan foydalanadi 
va tashqi nutq tuzilishidan farq qiladigan o'ziga xos tuzilishga ega 
bo'ladi); d) ichki dasturlash (biron fikr, bu tu n bir m atn yoki uning 
qism larini m iyada shakllantirish va m ustahkam lash). Ontogenezda 
ichki nutq tashqi nutqni interiorizatsiyalash jarayonida shakllana­
di.
Bolalar nutqi rivojlanishining ilk bosqichlaridan biri bolalarning 
avtonom nutqi 
deb ataladi. Uni kattalar nutqini egallashga o'tish 
davri deb atasa bo'ladi. Shakliga ko'ra bolalar nutqi kattalarga taqli-

---

dan ularning nutqini yoki nutq qismlarini buzib talaffuz etish nati- 
jasidir. Uning o'ziga xos xususiyatlari: 1) so'z m a ’nolarining tu rg 'u n
emasligi, noaniqligi va ko'p m a ’noliligi; 2) o'ziga xos um umlashtirish 
usuli (u predm etlarning obyektiv belgilari va funksiyalariga emas, 
bolaning subyektiv hissiy taassurotlariga asoslanadi. M asalan, bola 
ko'rayotgan adyol, paxmoq o'y inchoq, paxm oq kiyim kabi h a m m a
yum shoq, tukli narsalar bola tilida bitta so'z bilan ataladi); 3) flek- 
siyalar va so'zlar o'rtasidagi sintaktik m unosabatlarning yo'qligi. 
Bolalarning bunday nutqi uzoq vaqt saqlanib turishi ham d a nafaqat 
bola nutqining rivojlanishini, balki aqliy rivojlanishini ham orqaga 
tortishi m um kin. Bunday holatni profilaktika va korreksiya qilish 
uchun bolalar bilan maxsus ish olib boriladi. Shuningdek, bunday 
hollarda kattalardarubolalarga murojaat qilganda, ularning gapiga 
taqlid qilmay, so'zlarni to'g'ri talaffuz qilish talab etiladi.