Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Nuqsonli rivojlanishning umumiy qonuniyatlari. Birlamchi va 
ik­
kilamchi nuqsonlar. 
Logopedlar uchun mo'ljallangan izohli lug'atda 
«dizontogenez» (ontogenez - rivojlanish, diz — buzilish, kamchilik) 
atamasiga nihoyatda qisqa va lo'nda t a ’rif berilgan: bu organizm - 
ning individual rivojlanishdagi buzilishlari.
Birinchi bo'lib «dizontogeniya» atamasi 1927-yili Shvalbe to ­
m onidan o rganizm ning bachadon ichida shakllanishida kuzatilgan 
chekinishlarni belgilash uchun qo'llandi. Keyinchalik bu ata m ad a n
yanada kengroq m a ’noda — ontogenez buzilishining turli shakl- 
larini, shu ju m lad a n , postnatal davrdagi buzilishlarni belgilash 
uchun foydalana boshladilar. «Dizontogenez» a tam asining sinoni- 
mi - «buzilgan rivojianish»dir. Ta’kidlab o'tilganidek, psixolog yoki 
logopedning vazifalaridan biri asosiy buzilishlarni aniqlash, nuqson 
strukturasi va og'irlik darajasini tahlil etish va keyin korreksiya qi- 
lishdan iborat.
Rivojlanishida m u am m olar kuzatilayotgan bola psixikasini 
o'rganishda bolaning yosh jih a td a n rivojlanish bosqichlarini o nto- 
genetik yondashuv doirasida tahlil etish m u h im ahamiyatga ega. 
Ontogenez — bu tashqi m u hitnin g muayyan sharoitlarida orga­
n izm n in g m e ’yorda rivojlanishi. H a r bir organizm izchil rivojlanish 
bosqichlarini bosib o'tadi. Ikkita asosiy bosqich farqlanadi: prenatal 
(tug'ruqdan oldin) va postnatal (tug'ruqdan keyin). Tuxum hujay- 
rasiga joylashtirilgan genetik axborot hajmi butun m urakkab rivojla­
nish jarayonini belgilab beradi.
Rivojlanish m urakkab jarayon sifatida olib qaraladi. U nda har 
bitta bosqich avvalgi bosqichni o'zida qamraydi va o'zgarib boradi.
Psixik rivojlanishda, shu ju m la d a n nutq rivojlanishida biologik 
om illar (gen mutatsiyalari natijasida yuzaga kelgan miya rivojla-
144

---

nishidagi nuqsonlar, bachadon ichidagi rivojlanish nuqsonlari, 
tug 'ru q patologiyasi va h.k.) tufayli kelib chiqqan buzilishlarda nuq- 
so n n in g yuzaga kelish vaqti rnuhirn aham iyatga ega. Bitta sabab- 
nin g o'zi bola rivojlanishining turli davrida t a ’sir ko'rsatar ekan, u 
buzilishlarning h a r xil tu rini keltirib chiqarishi m u m k in .
V.V. Lebedinskiy psixologlar, defektologlar va psixiatrlar tadqi- 
q otlarining natijalarini um um lashtirib, psixik rivojlanishdagi buzi­
lishlarning quyidagi turlarini farqlashni ta k lif etadi: rivojlanmay 
qolgaiilik; to ‘xtab qolgan rivojlanish; disgarm onik rivojlanish; b u ­
zilgan rivojlanish; shikastlangan rivojlanish; defitsitar rivojlanish 
(rivojlanishning yetishmasligi).
Maxsus psixologiya va pedagogikaning hal qiluvchi asosini 
L.S. Vigotskiyning rivojlanish konsepsiyasi tashkil etadi. Unga ko‘ra 
norm al rivojlangan bolalar va norm al rivojlanmagan bolalar o'rtasida 
mohiyat e ’tibori bilan hech qanday farq yo'q. U lar ham , bular ham
— bolalar. Ular h am , bular h am bir xil q o n u n lar asosida rivojlana- 
dilar. Farq faqatgina rivojlanish usullaridadir. M axsus psixologiya 
uchun psixik rivojlanish jarayonida biologik va ijtimoiy om illarning 
o'zaro nisbati haqidagi qoida m u h im aham iyat kasb etadi.
Nutq buzilishlariga ega bolalarning psixik rivojlanishida u m u ­
miy va o ‘ziga xos qonuniyatlar mavjud.
1. U m um iy qonuniyatlar — norm al rivojlanayotgan bolalar va 
rivojlanishida c hekinishlar bo‘lgan bolalar uchu n birdek xos bo'lgan 
qonuniyatlar. Bular: rivojlanishning bosqichm a-bosqich kechishi; 
psixik rivojlanishning sakrash yo'li bilan borishi; sentiziv davrlar- 
ning mavjudligi; biologik va ijtimoiy o m illa rn in g o'zaro m u n o sa ­
bat i; shaxs rivojlanishining muntazam ligi.
2. D izontogenez sharoitida rivojlanishning o'ziga xos qonuniyat- 
lariga quyidagilar kiradi (bu n da faqat nutq buzilishlariga ega bolalar 
guruhlari nazarda tutiladi): axborotni qabul qilish, qayta ishlash, 
saqlash va u n d a n foydalanishdagi buzilishlar; nutq aloqalarining 
buzilishi; atrof-m uhit haqidagi tasavvurlar va tu sh u n c h a larn in g
shakllanish m u dd atlarining uzayganligi; ijtimoiy-psixologik mos- 
lashmaslik holatlarining yuzaga kelish xavfi; psixologik tiz im n ing
shakllanishidagi o'ziga xoslik (o'zidan qoniqm aslik hissi, o'ziga 
baho berishning buzilishi, stresslarga q arsh ilik nin g pasayishi va
145

---

h.k.); kompensatorlik jarayonlarining olib boriladigan korreksion 
ishning vaqti va sifatiga bog'Iiqligi.
H om ilaning rivojlanish davrida, tug'ruq paytida, ha m d a bola 
hayotining birinchi yillarida miyaga turli xil zararli ta ’sirlar nutq 
patologiyasiga olib kelishi m um kin.
N utq kamchiligining tuzilishi va darajasi ko'pincha miya shikast- 
lanishining og'irlik darajasiga va uning oldini olishga bog'liq bo'ladi, 
bu om illar esa o'z navbatida miyaga vaqtning patogen t a ’siriga 
bog'liq. Embriogenezning ilk davrida asab hujayralari jadallik bilan 
ajralishi paytida hom ilan in g 3—4 oyligida og'ir miya shikastlani- 
shi paydo bo'ladi (N.S.Jukova, Y.M. Mastyukova, T.B. Filicheva, 
1990).
M iyaning rivojlanmaganligi va nutqning og'ir buzilishlariga olib 
keluvchi tez-tez kuzatiladigan sabablar orasida quyidagilarni ko'rsatib 
o'tish lozim: infeksiyalar va homiladorlik davrida onanin g zaharla- 
nishi; toksikozlar; tug'ish davridagi shikastlanish; asfiksiya; ona va 
homila qonining rezus-faktor bo'yicha zidligi (rezus-konflikt) yoki 
qo n n in g guruhga aloqadorligi; markaziy asab tiz im ining kasalligi 
(neyroinfeksiyalar — meningitlar, ensefalitlar, meningoensefalitlar); 
bola hayotining birinchi yillarida m iyaning jarohatlanishi.
T adqiqotchilar (G.V. Gurovets, S.l. Mayevskaya) m o to r ala- 
liyaning kelib chiqishini yangi tug'ilgan chaqaloqlar asfiksiyasi 
va tug'ilish paytida m iya bosh suyagining jaroh atlan ishi bilan 
izohlaydilar.
Y.M. Mastyukova o'z ishlarida t a ’kidlaganidek, o n anin g h o m i­
ladorlik davrida nikotin va alkogolni iste’mol qilishi bolaning asab- 
ruhiy va jismoniy rivojlanishining buzilishiga olib kelishi, buning 
natijasi o'laroq nutq to'liq rivojlanmaganligining yana bir ko'rinishi 
yuzaga kelishi m u m kin. Homilaga alkogolning ta ’siri oqibatida 
jism oniy va psixik rivojlanish orqada qoladi, vazni kam bolalar 
tug'iladi. N utqning to'liq rivojlanmaganligi bu bolalarda harakat- 
ning torm ozlanishi, jazavaning kuchayishi va aqliy m ehnatga layo- 
qatlilikning pastligi bilan qo'shilib ketadi. Shu o'rinda, bola mi- 
yasining nutq zonalariga zarar keltiruvchi t a ’sirlar nutq shakllanib 
bo'lganidan keyingi davrda ro'y bersa, nutq buzilishining afaziya 
turi yuzaga kelish ehtimoli bor.
146

---

Nutq rivojlanishining buzilishiga tarbiya va a trof-m uhitning
n o m a ’qul sha rt-sharoitlarining t a ’siri ham katta t a ’sir ko'rsatadi. 
N u tq jadal shakllanib borayotgan davrda psixik deprivatsiya 
unin g rivojlanishini orqaga suradi. Agar bu o m illa rnin g t a ’siri gene- 
tik moyillikka yoki qo'pol b o 'lm ag an serebral-organik kam chiliklar- 
ga mos kelsa, unda nutq rivojlanishining buzilishi tu rg 'u n xarak­
terga ega bo'ladi va nutqn ing to'liq rivojlanmaganligi ko'rinishida 
nam oyon bo'ladi.
N u tqn in g to'liq rivojlanmaganligi o datda m iyaning rezidual- 
organik shikastlanishi natijasida ham sodir bo'lishi m u m k in . Nutq 
rivojlanishining buzilishini asab-psixik kasalliklardan (epilepsiya, 
shizofreniya va boshqalar) farqlash lozim. Intellektual k a m c h i­
liklari bor bolalar nutqida patologiya ifodalangan bolalar bilan so- 
lishtirganda asosan markaziy asab tiz im in in g organik shikastlanishi 
ko'rinishlari kuzatiladi. Bu « m inim al miya disfunksiyasi» ( M M D )
deb ataladi.
N utq buzilishining etiologiyasida alohida o 'rin n i perinatal ense- 
falopatiya — bola tug'ilishi davrida paydo bo'lgan m iyaning shikast­
lanishi egallaydi.
Shunday qilib, shaxsning rivojlanishi va kamolga yetishida a so ­
san biologik va ijtimoiy om illar t a ’sir ko'rsatadi. B unda ontogenetik 
(m e’yorda) va dizontogenetik (m e’yordan chetga chiqish) o m illa r­
nin g o 'rni va darajasini hisobga olish lozim. B uning uchun ushbu 
om illarni yuzaga keltiradigan sabablar, ularning amal qilish m e- 
xanizm lari, b a rta ra f etish yo'llarini bilish kerak.