«O‘lchash usullari va vositalari» fanidan 1- amaliy mashg‘ulоt

O’lchashning usullari

O’lchashning ikki xil turi mavjud: laboratoriyaviy va texnik o’lchash.

«Laboratoriyaviy o’lchash»-aniq bo’ladi va o’lchashning xatoligi aniqlanadi va hisobga olinadi. Bu o’lchash ilmiy-tadqiqot ishlarida qo’llaniladi.

«Texnik o’lchash»-bu o’lchashda asbob xatosini aniqlamaydi, ammo asboblar tasdiqlangan xatolik chegarasida ishlatiladi. Ishlab chiqarish sharoitida xom ashyo va tayyor mahsulotlarning ko’rsatkichlari texnik o’lchash yordamida aniqlanadi.

O’lchanayotgan kattalikning son qiymati quyidagi o’lchash usullari bilan aniqlanadi:

Bir karrali o’lchash- bir marotaba bajarilgan o’lchash. Masalan: vaqt, savdoda mahsulot massasi yoki hajmini o’lchash.

Ko’p karrali o’lchash-bir karrali o’lchashning «n» barobar takrorlanishi. Masalan: iplarning mustahkamligini aniqlash.

Statik o’lchash-o’lchash vaqti davomida kattalik o’zgarmaydi deb qabul qilingan kattalikni o’lchash. Masalan: me’yoriy haroratda uzunlik, yer yuzini va hokazolarni o’lchash.

• Statik o’lchash-o’lchash vaqti davomida kattalik o’zgarmaydi deb qabul qilingan kattalikni o’lchash. Masalan: me’yoriy haroratda uzunlik, yer yuzini va hokazolarni o’lchash.
• Dinamik o’lchash-o’lchamlari o’zgaruvchan kattalikni o’lchash, ya’ni o’lchanayotgan kattalik vaqt davomida o’zgarib turadi. Masalan: o’zgaruvchan bosimni o’lchash, haqiqatdan olganda barcha kattaliklar vaqt ichida ozgina bo’lsa ham o’zgarishlar ta’sirida bo’ladi. Agar juda ham sezgir asboblar bilan kattalik o’lchansa, farqni aniqlash mumkin. SHuning uchun statik va dinamik o’lchashlarga shartli ajratiladi.
• Bevosita o’lchash-olinayotgan kattalikning qiymati bevosita o’lchash yo’li bilan olinadi. Masalan: chizig’ich yordamida uzunlikni va tarozi yordamida massani o’lchash.
• Bilvosita o’lchash-izlanayotgan kattalik bilan funktsional bog’langan boshqa kattaliklarni bevosita o’lchash orqali aniqlash. Masalan: tsilindrdagi jismning hajmiy massasi-zichligi (mg/mm3)ni aniqlash bo’lib, bunda jismning massasi va tsilindrning o’lchamlarini o’lchash kerak.
• Taqqoslash usuli-o’lchov birligi taqqoslash usuli bo’lib, ma’lum kattalikni o’lchash uchun o’lchov kattaligi mavjud. O’lchanadigan kattalik o’sha o’lchov kattaligi bilan taqqoslanadi. Masalan: qadoq toshlar yordamida massa aniqlanadi.