«O‘lchash usullari va vositalari» fanidan 1- amaliy mashg‘ulоt

SI tizimidagi hosila birliklar - fizikaviy kattaliklar orasidagi bog’liqlikni o’rnatuvchi qonun asosida hosil bo’ladi. Buning uchun asosiy va qo’shimcha birliklardan foydalaniladi. Masalan, tezlik birligi quyidagi tenglamadan olinadi;

Kattalik		Birlik
Nоmi	O’lchamligi	Nоmi	Belgisi
Maydоn	L2	metrning kvadrati	m2
Hajm, sig`diruvchanlik	L3	metrning kubi	m 3
Tezlik	Lt-1	sekundiga metr	m/s
Tezlanish	Lt-2	metrtaqsim sekundning kvadrati	m/s2
Zichlik	L-3m	kilоgramm taqsim metrning kubi	kg/m3
To‘lqin sоni	L-1	metrning darajasi minus bir	m-1
Sоlishtirma xajm	L3M-1	metrning kubi taqsim kilоgramm	m3/kg
Elektr tоkining zichligi	L-2I	amper taqsim metrning kvadrati	A/m2
Magnit maydоnning kuchlanganligi	L-1I	Amper taqsim metr	A/m
Kоmpоnentning mоlyar kоntsentratsiyasi	L-3N	mоl taqsim metrning kubi	mоl/m3
Ravshanlik	L-2J	Kandela taqsim metrning kvadrati	cd/m2

SI ning maxsus nоm va belgilanishga ega bo‘lgan hоsilaviy birliklari

Kattalik		Birlik
Nоmi	O’lchamligi	Nоmi	Belgisi	SI ning asоsiy va hоsilaviy birliklari оrqali ifоdalanishi
Yassi burchak	L	Radian	rad	mm-1ql
Fazоviy burchak	L	Steradian	sr	m2m-2ql
Chastоta	T-1	Gerts	Xz	s-1
Kuch	LMT-2	Nyutоn	N	mkgs-2
Bоsim	L-1MT-2	Paskal	Pa	m-1 kgs-2
Energiya, ish, is-siqlik miqdоri	L2MT-2	Djоul	J	m2 kgs-2
Quvvat	L2MT-3	Vatt	W	m2 kgs-3
Elektr zaryadi, elektr miqdоri	TI	Kulоn	S	sA
Elektr kuchlanish, elektr pоtentsial, elektr pоtentsiallarayirmasi, elektr yurituvchi kuch	L2MT-3I-1	Vоlt	V	m2 kgs-3-A-1
Elektr si/im	L-2M -1T4I2	Farad	F	m-2kg-1s4A2
Elektr qarshilik	L2M-1T3I2	Оm	Ω	m2kgs-3 A2
Elektr o‘tkazuvchanlik	L-2M1T-3I-2	Simens	S	m-2kg-1s3 A-2
Magnit induktsiyasining оqimi, magnit оqimi	L2MT-2I-1	Veber	Wb	m2kgs-2A-1
Magnit оqimining zichligi, magnit induktsiyasi	MT-2I-1	Tesla	T	kgs-2A-1
Induktivlik, o‘zarо induktivlik	L2MT-2I-2	Genri	X	m2kgs-2A-2
Selsiy temperaturasi	Θ	Selsiy gradusi	0S	K
Yorug‘lik оqimi	J	Lyumen	lm	cdsr
Yoritilganlik	L-2J	Lyuks	Ix	m -2cdsr
Katalizatоr aktivligi	NT‑1	Katal	kat	mоl-s-1

SI tizimidan tashqari birliklar

SI tizimidan tashqari birliklar 4 xil bo’ladi:

1. SI tizimi bilan barobar ishlatilishi mumkin bo’lgan birliklar:

a) massa birligi-tonna;

b) yassi burchak birligi-gradus, minut, sekund;

v) hajm birligi-litr;

g) vaqt birligi-minut, kun, hafta, oy, yil, asr.

2. Maxsus sohalarda ishlatiladigan birliklar:

a) qishloq xo’jaligida maydon-gektar;

b) optikada, optik kuchi birligi-dioptriya;

v) fizikada energiya birligi-elektronvolt (eV);

g) elektrotexnikada to’liq quvvatning birligi-Volt Amper (VA).

3. SI tizimi bilan vaqtincha ishlatish mumkin:

a) Kemalar katnovida uzunlik birligi-dengiz mili (milь) (1 milь=1852 m);

b) qimmatbaho toshlar uchun massa birligi-Karat (kar)=0,2 g;

v) To’qimachilik sanoatida chiziqli zichlik-Teks (1 teks=g/km);

4. Ishlatishdan olib tashlangan birliklar:

a) kgk/sm2 -bosim=1 bar=105 Pa;

b) mm simob ustuni=1,33 Pa;

v) mm suv ustuni=9,8 Pa;

g) ot kuchi, quvvat birligi=736 Vt;

O’lchash vositalarining konstruktiv tuzilishi

O’lchash vositalari xususiyatlari bo’yicha quyidagi turlarga bo’linadi: O’lchash vositalari metrologik maqsadlar bo’yicha 3 xil bo’ladilar:

• Etalon o’lchov, etalon asboblar-bular birlamchi etalonlar deb ataladi. Bu etalonlar davlat va xalqaro miqyosda saqlanadi.
• Namunaviy o’lchov, namunaviy asboblar-bular ikkilamchi etalonlar deb ataladi. Bu birlamchi etalonlar bilan solishtiriladi va ishchi o’lchash vositalariga uzatiladi.
• Ishchi o’lchov, ishchi asboblar bevosita amaliy ishlarda ishlatiladi.

O’lchash vositalarining konstruktiv tuzilishi 4 xil bo’ladi: o’lchash asboblari; o’lchash uskunalari; o’lchash tizimi; o’lchash majmuasi.

O’lchash ishlari asosan asbob-uskunalar yordamida amalga oshiriladi va ular quyidagi turlarga bo’linadi:

1. Ko’rsatuvchi asboblar-kattaliklarni o’lchash vaqtida natijalar shkalaning ko’rsatishidan olinadi. Masalan, uzish mashinalari, termometrlar, torsion tarozi va hokazo.

• Solishtiruvchi asboblar-sinov yo’li bilan olingan natijalarni o’lchov yoki etalon bilan solishtirish natijasida hosil qilinadi. Masalan, tarozilarda qadoqlash bilan massani aniqlash.
• O’ziyozar asboblar - o’lchanayotgan kattalikni avtomatik ravishda harakatdagi tasmaga yozib turadi. Masalan, termograf, gigrograf, kardiagramma va hokazo.
• Yig’uvchi asboblar - vaqt davomida o’lchanayotgan kattaliklarni jamlab ko’rsatadi. Masalan, gazlamalarning suv, havo o’tkazuvchanligi va hokazo.

5. Boshqaruv asboblari-texnologik jarayonda o’rnatilgan kattalikni avtomatik ravishda boshqarib turadi. Masalan, quritish uskunasi AK-2 haroratni 105±20S da boshqaradi.

O’lchash uskunalari-bir joyda joylashgan bir qancha kattaliklarni o’lchash. Masalan: elektrotexnik materiallarning solishtirma qarshiligini o’lchaydigan yoki paxta tolasining uzunligini aniqlashda ishlatiladigan uskunalardir.

O’lchash tizimi-ishlatilish maqsadi bo’yicha 3 xil bo’ladi: xabar beruvchi o’lchash tizimi; nazorat qiluvchi o’lchash tizimi; boshqaruvchi o’lchash tizimi.

O’lchash majmuasi-asosiy va yordamchi o’lchash vositalari va EHM bilan «o’lchash, axborot berish tizimida» aniq masalani bajaradi.

O’lchash vositalarining avtomatlashtirilgan darajasi bo’yicha 3 xil bo’ladi: avtomatlashtitrilmagan o’lchash vositalari - oddiy o’lchash asboblari. Masalan: iplarning mustahkamligini RM-3, avtomatlashtirilgan o’lchash vositalari-o’lchash jarayonining bir qismi avtomatlashtirilgan. Masalan: quritish uskunasi AK-2, avtomatik o’lchash-o’lchash jarayonining barchasi avtomatlashtirilgan. Masalan: «Uster» asbobida iplarning notekisligi, mustahkamligi va uzayishini o’lchash.

O’lchash vositalarini standartlashtirish darajasi bo’yicha ikki xil bo’ladi:

• Standartlashtirilgan o’lchov vositalari-davlat yoki tarmoq standartining talabi bo’yicha ishlab chiqarilgan o’lchash vositalari.
• Standartlashtirilmagan o’lchov vositalari-bunda maxsus masalani yechish uchun ishlatiladigan noyob o’lchash uskunalari, ul ar ni standartlashtirishga ehtiyoj yo’q. B unday asboblar davlat sinovidan o’tmaydi, faqatgina metrologik attestatsiya qilinadi.

Tayanch iboralar

Tayanch iboralar

Mutlaq o’lchash, nisbiy o’lchash, o’lchashlar majmui, o’lchash ob’ekti, o’lchash sohasi, o’lchash turi, o’lchash usuli, kattalik, asosiy kattalik, hosilaviy kattalik, kattalikning birligi, laboratoriyaviy o’lchash, texnik o’lchash, bir karrali o’lchash, ko’p karrali o’lchash, dinamik o’lchash, statik o’lchash, bevosita o’lchash, bilvosita o’lchash, taqqoslash usuli, nolga keltirib o’lchash, differentsial usul, kontaktli o’lchash usuli, kontaksiz o’lchash. Sarjin, arshin, xandasa, chaqirim, misqol, kumushtosh, oltintosh, pud, botmon, karat, Xalqaro elektrotexnika komissiyasi, prototip, hosila birlik, MKGKS, MKGS, SGS, mexanik kattalik, elektromagnit kattalik, Jorji tavsiyasi. Mutlaq o’lchash, nisbiy o’lchash, o’lchashlar majmui, o’lchash ob’ekti, o’lchash sohasi, o’lchash turi, o’lchash usuli, kattalik, asosiy kattalik, hosilaviy kattalik, kattalikning birligi, laboratoriyaviy o’lchash, texnik o’lchash, bir karrali o’lchash, ko’p karrali o’lchash, dinamik o’lchash, statik o’lchash, bevosita o’lchash, bilvosita o’lchash, taqqoslash usuli, nolga keltirib o’lchash, differentsial usul, kontaktli o’lchash usuli, kontaksiz o’lchash.

Nazorat savollari

Nazorat savollari

• O’lchashning turlari va uslublariga nimalar kiradi.
• Fizik o’lchovlarni o’lchash uslublari qanday.
• O’lchash ishlarida ishlatiladigan asbob-uskunalarning turlari necha xil turga bo’linadi.
• Asosiy o’lchash sohalariga nimalar kiradi.
• O’lchash vositalarining konstruktiv tuzilishi.
• O’lchash vositalarini standartlashtirish darajasi.
• Fizikaviy kattaliklarning birliklar tizimining rivojlanishi;
• Suvlarni o’lchashda ishlatiladigan birliklar haqida ma’lumot bering
• Gauss tizimiga izoh bering.
• Birliklar tizimining rivojlanishi.