O‘lchash natijalarini ishlab chiqish

Ishni bajarish tartibi
1 . Tajriba 6.3–rasmda ko‘rsatilgan qurilma yordamida o‘tkaziladi, suyuqlik sifatida glitserin yoki paxta yog‘idan foydalaniladi.
2. Shisha idish devorlariga qo‘yilgan belgilar orasidagi masofa l chizg‘ich yordamida o‘lchanadi, sharcha va suyuqlikning zichligi jadvaldan yozib olinadi.
3. (6.10) ifodadan muayyan tajribaga bog‘liq doimiy «S» hisoblanadi.
4. Suyuqlikka tushiriladigan sharchaning diametri 0,01 mm aniqlikda mikrometr yordamida o‘lchanadi, bu sharcha pinset yordamida mumkin qadar silindr o‘qiga va suyuqlik sirtiga yaqin tashlanadi.
5. Sharchaning suyuqlikdagi belgilar orasidagi masofani o‘tish vaqti aniqlanadi.
6. Tajriba 10 marta har xil o‘lchamdagi sharchalar uchun takrorlanadi.
7. (6.9) ifodadan ichki ishqalanish koeffitsienti hisoblanadi.
O‘lchash va hisoblash natijalari 1–jadvalga yoziladi.
1–jadval

№	l, m	d, m	t, s	, kgms	<>		<>	,%
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

9. So‘ngra <>, <>|<>–_i| va lar hisoblanadi va jadvalga yoziladi.
10. O‘lchash va hisoblash natijalari quyidagi ko‘rinishda yoziladi:
<><>
Sinov savollari
1. Ichki ishqalanish kuchlarining vujudga kelishini tushuntiring. U qanday fizik kattaliklarga bog‘liq?
2. Ichki ishqalanish koeffitsienti deb nimaga aytiladi, uning o‘lchov birligi qanday? Kinematik qovushoqlik koeffitsienti nima va uning birligi qanday?
3. Qovushoq suyuqlikdagi sharga ta’sir etuvchi kuchlarning ifodasini yozib tushuntiring.
4. Sharning suyuqlikda tekis harakatlanish shartlarini tushuntiring.
5. Nima uchun Stoks qonuni kichik tezlikda harakatlanuvchi sharchalar uchun o‘rinli bo‘ladi?
6. Ishchi formulani keltirib chiqaring.

8 – laboratoriya ishi

Elektrostatik maydonni o‘rganish

Ishning maqsadi: Elektrostatik maydon xususiyatlarni urganib, xar xil shakldagi elektrodlar uchun ekvipotensial sirtlarni chizish.
Kerakli asboblar: turli shakldagi elektrodlar, elektrostatik maydonni urganishga oid kurilma.


NAZARIY QISM
Xar kanday kuzgalmas zaryad atrofida elektrostatik maydon xosil buladi. Bu maydon materiyaning maxsus xolatidir. Fazoning xar bir nuktasida elektrostatik maydon kuchlanganlik vektori E yoki potensial  orkali xarakterlanadi. Maydon kuchlanganligi E son jixatdan shu maydonning berilgan nuktasiga joylashtirilgan birlik musbat zaryadga ta’sir etuvchi kuchga teng:
EFq_o. (8.1)
Nuktaviy zaryadning undan r masofada joylashgan nuktada xosil kilgan maydon kuchlanganligi quyidagiga teng:
Ek , (8.2)
bu yerda  – muxitning dielektrik kirituvchanligi, k910⁹ mF – uzgarmas kattalik bulib, elektr doimiysi deb ataladi.
Maydonning manzarasini kuch chiziklari kurinishida ifodalash kabul kilingan, bunda ularning zichligi kuchlanganlikning son kiymatini xarakterlaydi. Maydon kuchlanganligi yunalishining xar bir nuktasidan utkazilgan urinma bilan mos keluvchi chizik kuch chizig‘i deyiladi. Kuch chizigi xar bir nuktadagi kuchlanganlik vektori E ning yunalishini, shuningdek maydonning shu nuktasiga joylashtirilgan musbat zaryadga ta’sir etuvchi kuch yunalishini aniklaydi.
Kuchlanganlik maydonning kuch xarakteristikasi bulsa, potensial maydonning energetik xarakteristikasi xisoblanadi.
q zaryadning undan r masofada joylashgan nuktadagi potensiali kuyidagi formula bilan ifodalaniladi:
k . (8.3)
Bu formuladan kurinib turibdiki, potensial berilgan nuktadan zaryadgacha bulgan masofaning funksiyasi xisoblanadi. Ammo shunday nuktalarning yigindisini ajratib olish mumkinki, bu nuktalarda potensial bir xil buladi. Nuktaviy zaryad xosil kilgan maydonda bunday nuktalarning tuplami konsentrik sferik sirtlar bo‘ladi.
Potensiallari bir xil bulgan nuktalarning geometrik urni ekvipotensial sirtlar deb yuritiladi. Kuch chiziklari ekvsipotensial sirtlarga doimo perpendikulyardir. Maydonning birlik musbat zaryadni kuchirishda bajargan ishi
dAEdlcos (8.4)
ga teng. Bu yerda dl – yulning elementar bulagi,  – kuchlanganlik vektorining yunalishi bilan elementar yulga utkazilgan urinma orasidagi burchak. Ikkinchi tomondan, birlik zaryadni potensiali d bulgan nuktaga kuchirishda bajarilgan ish
dAq(–[d])–qd (8.5)
ga teng buladi.
Agarda zaryad ekvipotensial sirt buyicha kuchirilsa, maydonda bajarilgan ish nolga teng buladi, chunki d0. SHunday kilib, cos0 yoki (8.4) formuladan kurinadiki, 90, demak kuch chiziklari doimo ekvipotensial sirtga perpendikulyar buladi.


Tajriba qismi
E lektrostatik maydonni o‘rganish uchun 8.1–rasmda ko‘rsatilgan kurilma yig‘iladi. U vanna dan iborat. Vannaga suv solinib, unga A va B metall elektrodlar joylashtiriladi. B – uzgarmas elektr manbai orkali ular orasida uzgarmas potensiallar farki vujudga keltiriladi. Demak, A va B orasida elektrostatik maydon xosil buladi. Suvning utkazuvchanligi metallnikiga karaganda juda kichik bulgani uchun metall elektrodlarni bir xil potensial sirtlar deb xisoblash mumkin.
Z – zond, G – galvanometr orkali kuchlanish bulgichi R ning jilgichiga ulangan. V voltmetr zond bilan B elektrod orasidagi potensiallar farkini kursatib turadi. Jilgichni surish bilan zondning potensialini uzgartirish mumkin. Galvanometrda tok bulish yoki bulmasligi zond maydonining kaysi nuktasida turganligiga boglik buladi. Agar zond maydonning bulgich jilgichidagi potensialiga teng potensialli nuktasida turgan bulsa, u xolda zond va galvanometr zanjirida tok bulmaydi. Zond zanjirida tok nolga teng buladigan barcha nuktalarning geometrik urni tekshirilayotgan maydondagi ekvipotensial sirtni xosil kiladi.
Elektrostatik maydonni urganish kuyidagicha amalga oshiriladi:
kuchlanish bulgichining jilgichini pogonama-pogona surib, jilgichga turli xil kiymatli potensial beriladi. Jilgichga berilgan xar bir potensial kiymati uchun zondni vannada surib yurish bilan urganilayotgan maydonning tegishli ekvipotensial sirti topiladi.
Topilgan ekvipotensial sirtlarni pentograf deb atalgan maxsus asbob yordamida grafik usulda chiziladi. Pentografning bir richagi uchiga Z vertikal zond urnatiladi. Zondning pastki uchi elektrolitga tushirilgan, yukorigi uchi esa yumshok sim orkali galvanometrga ulangan buladi. Ekvipotensial sirtlarni kogozga chizib olish uchun pentografning ung kismi xizmat kiladi. Pentografning ikkinchi richagi uchiga K kalam vertikal maxkamlangan. Kalam (konturi rasmning ung kismida punktir chiziklar bilan kursatilgan) kogoz varagi ustida richaglar bilan birga erkin xarakatlana oladi. Kalam normal xolatda bulganda prujina yordamida kogoz sirtiga tegmay turadi va gorizontal tekislikda kogoz sirtiga tegmasdan xarakat kiladi. Kalamni ustidan bosilganda prujina kiskaradi va kalamning ochilgan uchi kogozga tegadi.
Pentograf richaglari sistemasi shunday tuzilganki, zondning vanna buylab xamma gorizontal kuchishlari orkali ifoda kilinadi. Voltmetr kursatishining ma’lum bir kiymatiga mos kelgan xamma bir xil potensialli nuktalar zond yordamida topiladi. Xar bir nukta uchun pentograf kalami bosib borilsa, kogozda potensiallari bir xil bulgan nuktalarning tuplami xosil buladi. Uni kalam bilan birlashtirib chiksak, biz tekshirayotgan ekvipotensial sirt xosil buladi.
Ishni bajarish tartibi

1. 
   Vanna ichiga ikki xil formadagi elektrodlar urnatiladi. Zond esa shu elektrodlar orasidagi urtadagi nuktaga joylashtiriladi.
   
2. 
   Ukituvchining ijozati bilan sxemani tok manbaiga ulanadi.
   
3. 
   Elektrodlar orasidagi maydonning ekvipotensial sirtlarini zond bilan tekshirib, pentograf yordamida chizib boriladi. Qog‘ozda ekvipotensial sirtlarni ifodalovchi xar bir chizikning ikki uchiga unga mos kelgan voltmetr kursatishlari yozib kuyiladi.
   
4. 
   Vannadagi yassi elektrodlar silindr shaklidagi elektrodlar bilan almashtiriladi va tajriba shu elektrodlar uchun takrorlanadi.
   
5. 
   Kurilmaga tegishli bulgan barcha elektrodlar tuplami navbat bilan urnatilib chikiladi. Xar bir elektrodlar sistemasi uchun bu elektrodlar orasidagi maydon pentograf yordamida chizib chikiladi.
   
6. 
   Xar bir elektrodlar sistemasi uchun ekvipotensial sirtlar va kuch chiziklari manzarasi chizib chikiladi.
   

Sinov savollari
1. Elektr maydon kuchlanganligi va potensiallarning fizik ma’nosini tushuntiring. Ularning birliklari qanday?
2. Elektrostatik maydon kuchlanganligi va potensiali orasidagi bog‘lanishlar qanday?
3. Ekvipotensial sirtlar deb nimaga aytiladi?
4. Kuch chiziqlari nima? Ular ekvipotensial chiziklarga nisbatan qanday yo‘nalgan?
5. Sxemaning ishlashini tushuntiring.