O‘lchash natijalarini ishlab chiqish

Ishni bajarish tartibi

1. 
   Vanna ichiga ikki xil formadagi elektrodlar urnatiladi. Zond esa shu elektrodlar orasidagi urtadagi nuktaga joylashtiriladi.
   
2. 
   Ukituvchining ijozati bilan sxemani tok manbaiga ulanadi.
   
3. 
   Elektrodlar orasidagi maydonning ekvipotensial sirtlarini zond bilan tekshirib, pentograf yordamida chizib boriladi. Qog‘ozda ekvipotensial sirtlarni ifodalovchi xar bir chizikning ikki uchiga unga mos kelgan voltmetr kursatishlari yozib kuyiladi.
   
4. 
   Vannadagi yassi elektrodlar silindr shaklidagi elektrodlar bilan almashtiriladi va tajriba shu elektrodlar uchun takrorlanadi.
   
5. 
   Kurilmaga tegishli bulgan barcha elektrodlar tuplami navbat bilan urnatilib chikiladi. Xar bir elektrodlar sistemasi uchun bu elektrodlar orasidagi maydon pentograf yordamida chizib chikiladi.
   
6. 
   Xar bir elektrodlar sistemasi uchun ekvipotensial sirtlar va kuch chiziklari manzarasi chizib chikiladi.
   

Sinov savollari
1. Elektr maydon kuchlanganligi va potensiallarning fizik ma’nosini tushuntiring. Ularning birliklari qanday?
2. Elektrostatik maydon kuchlanganligi va potensiali orasidagi bog‘lanishlar qanday?
3. Ekvipotensial sirtlar deb nimaga aytiladi?
4. Kuch chiziqlari nima? Ular ekvipotensial chiziklarga nisbatan qanday yo‘nalgan?
5. Sxemaning ishlashini tushuntiring.

9 – laboratoriya ishi

Uitston ko‘prigi yordamida noma’lum kondensatorning sig‘imini aniqlash

Ishning maqsadi: Kondensatorlar va ularni xarakterlovchi kattaliklar bilan tanishish. Kondensatorlar sig‘imini Uitston ko‘prigi yordamida aniqlash.
Kerakli asboblar: reoxord, telefon yoki ossillograf, sig‘imlar magazini, noma’lum sig‘imli ikkita kondensator, kalit, o‘zgaruvchan tok manbai.


NAZARIY QISM
Boshqa o‘tkazgich va zaryadlardan cheksiz uzoqda joylashgan, ya’ni yakkalangan bir o‘tkazgichni tekshiraylik. Agar shu o‘tkazgichga q zaryad berilsa, unda qiymati shu zaryad miqdoriga proporsional bo‘lgan potensial yuzaga keladi.
Tajribalarning ko‘rsatishicha, turli o‘lchamga va turli shakllarga ega bo‘lgan o‘tkazgichlar bir xil miqdordagi elektr zaryad bilan zaryadlansada, ularning potensiali turlicha bo‘lar ekan.
O‘tkazgichga berilgan zaryad bilan shu o‘tkazgichda yuzaga keladigan potensial orasidagi bog‘lanishning chiziqli xususiyatga ega ekanini e’tiborga olib, qo‘yidagi ifodani yozish mumkin:
q=C (9.1)
Bu yerda S – proporsionallik koeffitsienti bo‘lib, uni shu o‘tkazgichning elektr sig‘imi deyiladi.
(9.1) ifodani
C=q/ (9.2)
ko‘rinishda yozish mumkin.
Bu ifodaga ko‘ra, berilgan o‘tkazgichning elektr sig‘imi deb, shu o‘tkazgich potensialini bir birlikka orttirish uchun lozim bo‘lgan zaryad miqdoriga teng bo‘lgan kattalikka aytiladi. Xalqaro birliklar sistemasi (XBS) da elektr sig‘imining birligi qilib Farad (F) olingan. Yakkalangan o‘tkazgichga 1 C zaryad berilganda uning potensiali 1 V ga ortsa, shu o‘tkazgichning elektr sig‘imi 1 Faradga teng bo‘ladi, ya’ni:
1 F=1 C/1 V
Miqdoran 1 F ga teng sig‘im nihoyatda kattadir. SHu sababli amalda faradning juda kichik ulushlari: 1 F=10^–6 F (mikrofarad), 1 nF=10^–9 F (nanofarad), 1 pF=10^–12 F (pikofarad) qo‘llaniladi.
Amaliy ishlarda o‘lchami kichik bo‘lsa ham, ko‘proq zaryadni o‘zida to‘play oladigan, ya’ni katta sig‘imga ega bo‘la oladigan o‘tkazgichlar sistemasidan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Bunday o‘tkazgichlar sistemasi kondensator deb ataladi. Bir-biridan dielektrik muhit bilan ajratilgan sirt yuzalari teng ikkita va undan ortiq yassi plastinkalardan iborat sistemaga yassi kondensatorlar deyiladi.
Tajribalardan ma’lumki, ikki plastinkadan iborat yassi kondensa­torning elektr sig‘imi har bir plastinkadagi zaryadning shu plastinkalar orasidagi potensiallar ayirmasi (kuchlanish) nisbatiga tengdir:
C=q/(₁–₂) (9.3)
Plastinkalarni odatda qoplama deb ataladi. Shuning uchun, sig‘im uchun quyidagicha ta’rif berish mumkin: kondensatorning elektr sig‘imi uning qoplamalari orasidagi potensiallar ayirmasini bir birlikka orttirish uchun zarur bo‘lgan zaryad miqdori bilan o‘lchanuvchi kattalikdir.
Q oplamalar orasidagi masofa d qoplamalar yuzi S va qoplamalar orasiga kiritilgan moddaning dielektrik singdiruvchanligi  bo‘lgan yassi kondensatorning elektr sig‘imi yuqoridagi kattaliklar orqali qanday ifodalanishini ko‘rib chiqaylik (9.1-rasm).
Qoplamalar orasidagi bir jinsli maydon kuchlanganligi E ayni shu oraliqda mavjud bo‘lgan potensiallar ayirmasi ₁–₂ bilan qo‘yidagicha bog‘langan:
₁–₂=U=Ed (9.4)
O‘z navbatida q zaryad bilan zaryadlangan ikki plastinka (qoplama) orasidagi maydon kuchlanganligi: