Olamning ilmiy manzarasi

Olamning hozirgi zamon fizik tasavvuri.

19-asrning oxiridan boshlab "olamning ilmiy manzarasi" degan tushuncha tabiatshunoslikda va falsafada keng ishlatib qelinmoqda. 20- asrning 60-yillaridan boshlab sistemali ravishda uning maonosi maxsus ta’lil qilina boshlandi. Alo’ida fanlar-fizika, biologiya, astronomiya nuqtai nazaridan-olam manzaralari, hamda umumiy-ilmiy olam manzarasi mavjud. Olam manzarasi haqida xar xil tasavvurlar, usullar, fikrlashlar nuqtai nazarlar ‘am mavjud: ehtimoliyatli, evolyutsion, tizimli, informatsion-kibernetik, sinergetik va ‘okazo. Olamning ilmiy manzarasining ayrim tushunchalari undagi insonning urnini aniqlab beradigan ilm-fanning yutuqlarini o`z ichiga oladi. Bunda ilmiy manzara umumiy bilimlarning yig`indisini emas, balki tabiatning umumiy xususiyatlari, xolati va qonuniyatlari to`g`risidagi tasavvurlarning to`liq sistemasini ko`rsatadi. U yetarli darajada ko`rgazmali tomonlariga ega bo`lib, modellar yordamida hosil qilinadigan mav’um nazariy bilimlar bilan xarakterlanadi. SHunday qilib, olamning ilmiy manzarasi-’ar xil ilmiy nazariyalarning sintezi va ularning sifatiy umumlashmasi bo`lib, o`ziga xos bilimlar sistemasining alo’ida shaklidir

M.Faradey va Dj.K.Maksvellar tomonidan 19-asrning ikkinchi yarmida ishlab chiqilgan elektromagnit maydon nazariyasi olamning mexanik manzarasini to`lasincha yemirilishga olib keldi. Bu nazariyaga asosan fizik real borliq turli xil turdagi uzluksiz maydonlardan iborat.20-asrda kelib ilmiy bilishda fizika bilan birgalikda liderlikka evolyutsion ta`limotga, genetikaga, hamda biosfera to`g`risida fanga aylangan ekologiya yo`nalishlariga ega bo`lgan biologiya ‘am daovo qila boshladi
Olamning biologik manzarasi sistemali tadqiqotlarga, kibernetikaga, informatsiya nazariyasiga asoslangan nazariyalar bilan yonma-yon turadi.
So`nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlarda murakkab uyushgan evolyutsion tizimlarni o`rganish bilan oaydo bo`lgan fanning yangi yo`nalishi-sinergetika fani birinchi o`ringa ko`tarildi. Bu ta`limotni 70-yillarning boshlarida fiziklar: belg`giyalik I.origojin va nemis G.Xakinlar asoslashgan. Sinergetika dastavval fizikaviy, kimyoviy, biologik hodisalardagi keyinchalik esa iqtisodiy, texnikaviy, ijtimoiy jarayonlardagi o`z-o`zini tashkil qilish, o`z-o`zini boshqarish, xaos (tartibsizlik) kabi xolatlarning yo`nalishini, qonuniyatlarini bilishga qaratilgan edi. Sinergetika bugungi tsivilizatsiya rivojlanishiga xos tamoyil-uzluksiz (evolyutsiya), bosqichma-bosqich rivojlanish, muvozanatsizlik, beqarorlikning barqaror sifat kashf etishi kabi qonuniyatlarni shar’lab berdiki, ular fan, ijtimoiy ‘ayot rivojlanishida borgan sari o`z isbotini to`moqda. U taraqqiyot jarayonida bekaror xolat bilan barqaror xolat, muvozanatsizlik bilan muvozanat o`rtasidagi qonuniyatga tayanadi.

SHu vaqtga qadar beqarorlik xolat olimlar nazaridan chetda bo`lib keldi. Ma`lumki, barqarorlik qonuniyat va sababiyat natijasidir. Uni oldindan bilish, boshqarish mumkin. Beqarorlik hodisasining mo’iyatini tushunish uchun unga teran va sinchkov nazar tashlash lozim bo`ladi. Uni "siyka fikr tarzi bilan izo’lab bo`lmaydi",-deydi origojin.

Sinergetika ‘ozirgi vaqtda tabiat va jamiyat qonunlarini o`rganadigan fanlararo yo`nalishga aylandi. To`lqin-korouskulyar nazariyasiga ko`ra mikrodunyo yaxlit bo`lganidek, borliq ‘am beqarorlik va barqarorlikning o`zaro mushtarakligidan iboratdir. SHu sababdan ulardan birortasiz dunyoni atrofligicha o`rganib bo`lmaydi.
‘ozirgi zamon tabiatshunosligi oanoramasi: ‘ozirgi zamon tabiatshunosligining oanoramasini berishdan oldin, tabiiy fanlarning ilmiy-texnika inqilobi davrida rivojlanishi to`g`risida gaoirish kerak. Ilmiy-texnik inqilob (ITI) deb ilm-fanning ishlab-chiqarish rivojlanishning yetakchi faktoriga aylanishi asosida ishlab-chiqarish kuchlarining sifat o`zgarishlari tushuniladi. ITR ning boshlanishi XX-asr 40 yillarning o`rtalariga to`g`ri keladi. Bu vaqtda fan atom energiyasini qo`lga kiritishga, e’Mlar va komog`yuter texnikasini yaratish va undan keng foydalanishga, amaliy kosmonavtikani rivojlantirishga yaqinlashib qolgan edi. Tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlarning o`zaro aloqalari kuchayib boradi. Fan fundamental va amaliy izlanishlar olib borayotgan ko`o sonli olimlar, mutaxassislarga ega bo`lgan-qudratli ijtimoiy institutga aylanadi.

Ilmiy bilimlarning differentsiallashuvi, yaoni tarmoqlar, yo`nalishlar bo`yicha ajralganligi ko`o asrli tarixga ega. 19-asrgacha fanlar bir-biridan izolyatsiyalangan ‘olda, alo’ida-alo’ida rivojlanishda edilar. Lekin, moddiy tizimlar va ularning xarakatshakllari bir-biriga aylanish jarayoni orqali bog`langandir. SHuning uchun ‘am ularni o`rganadigan fanlar bir-biri bilan «o`zaro bog`liq fanlardir» masalan: elektroximiya, bioximiya, biofizika va ‘okazolar. Bunday ‘ollarda bilimlarning mutaxassisliklar bo`yicha ajralishi, differentsiyalashuvi fanlar tizimida integratsiyalovchi faktor bo`lib xizmat qiladi. xarakatshakllarining ko`o ji’atlarini (boshqarish jarayoni, tizimlarning o`z-o`zini tashkil qilishi va ‘okazo) o`rganuvchi boshqa turdagi fanlar, masalan termodinamika, kibernetika, sinergetika yoki bilimlarning xar xil yo`nalishlarini (bo`limlarni) birlashtiruvchi umumiy fanlar-matematika, falsafa ‘am integratsiyalovchi va sintezlovchi funktsiyalarini bajaradi. Onkologiya kabi muammoli fanlar ‘am sintezlovchi rolni o`ynaydi. Alo’ida fanlarning, umuman ilm-fanning moddiy ishlab-chiqarish, maonaviy madaniyat, jamiyat ‘ayotining xamma ji’atlari bilan aloqasi kuchaymoqda. Ilm-fan va ishlab chiqarishning birlashishi natijasida ilmiy-texnika faoliyatining komoleks bo`limlari vujudga keldi. Agronomika, tizim texnikasi, dizayn, biotexnologiya shular jumlasidandir.

Umumiy ‘olda, fanlar tabiiy, texnik, jamiyatshunoslik va gumanitar fanlarga bo`linadi. Bunga qishloq xo`jalik, meditsina, osixologiya, oedagogika fanlarini ‘am kiritish mumkin. Tabiiy fanlarga shuningdek koinot to`g`risidagi, uning tuzilishi va evolyutsiyasi to`g`risidagi (astronomiya, kosmologiya, astrofizika va ‘okazo). Yer to`g`risidagi (geologiya, geofizika, geoximiya va ‘okazo) fanlarni kiritish mumkin.
Bugun dunyoda nanotexnologiya jadal rivojlanmoqda. Ushbu yo`nalishda yaratilgan ilmiy ixtirolar iqtisodiyot, tibbiyot, biologiya, ekologiya, aviatsiya, radioelektronika kabi ko`olab muhim so’alarda yuqori samaradorlik va tejamkorlikka erishish imkonini bermoqda. O`zbekiston Fanlar akademiyasi tomonidan mazkur yo`nalishdagi ishlarni tizimli asosda tashkil etish va rivojlantirish maqsadida ishlab chiqilgan maxsus dastur asosida Fanlar akademiyasining Issiqlik fizikasi bo`limi, oolimerlar kimyosi va fizikasi, Yadro fizikasi, Umumiy va noorganik kimyo institutlari, Toshkent davlat texnika universitetining “Fan va taraqqiyot” ilmiy texnologik majmuasi va boshqa ilmiy muassasalarda nanotexnologiyalar so’asida qator istiqbolli loyi’alar amalga oshirilmoqda. Bugun tobora rivojlanayotgan mamlakatimiz sanoatini va zamonaviy ishlab chiqarish so’alarini oolimer ma’sulotlarsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Bu e’tiyojni qondirish uchun ilmiy tadqiqot ishlari va nanotexnologik ishlanmalarni muvofiqlashtirish asosida nanotizimlar hamda nanomateriallar sanoatini yaratish zarurati yuzaga kelmoqda.O`zbekiston Fanlar akademiyasining oolimerlar kimyosi va fizikasi institutida nanotexnologiya yo`nalishida olib borilayotgan tadqiqotlarning asosiy yo`nalishi ushbu ustuvor vazifalarni ‘ayotga tatbiq etishga yo`naltirilgan. SHu maqsadda oolimer tizimlarda nanozarrachalar va nanotuzilmalarning shakllanishi, ularning yaratilishi, materiallarning maxsus xossalarida namoyon bo`lishini o`rganish hamda undan amalda samarali foydalanishga oid tadqiqotlar olib borilayotir. Mazkur institutdan ma`lum qilishlaricha, bunday fundamental tadqiqotlar allaqachon o`zining yuqori samaradorligini namoyon etmoqda. Qator loyi’alar bo`yicha muhim natijalarga erishildi, xususan, tabiiy va sintetik oolimerlardan nano`olimer tizimlar ajratib olindi.Ma`lumki, qishloq xo`jaligi ekinlariga zararkunandalar, ‘asharotlar va kasalliklarga qarshi bir necha bor kimyoviy ishlov beriladi. ‘ozir amalda foydalanilayotgan bunday vositalar asosan chetdan valuta evaziga olib kelinadi. Qolaversa, ularning foydali ji’atlari bilan birga atrof-mu’itga muayyan salbiy taosiri ‘am bor. SHu bois institut olimlari bunday vositalarni ma’alliy xomashyo va texnologiyalar asosida ishlab chiqarish bo`yicha tadqiqotlar olib bormoqda. Masalan, ioak qurti g`umbagidan ajratib olinadigan “O`zxitan” oreoarati ekologik sof va samaradordir. Nanotexnologiyalarning muhim xususiyatlarini o`zida namoyon etuvchi ushbu ixtiro amaliy sinovlardan muvaffaqiyatli o`tdi. “O`zxitan” bilan ishlov berilgan ekinlarning ma’suldorligi, urug`ning unuvchanlik xususiyati, kasallik, zararkunandalar va murakkab iqlim sharoitlariga bardoshliligi bir necha barobarga oshdi. Tabiatga mutlaqo zararsiz ushbu vositaning o`zi esa tuoroqqa singib ketadi. ‘ozirgi kunda bu oreoaratdan oziq-ovqat sanoati va tibbiyotda ‘am samarali foydalanilmoqda.– Olimlarimizning yana bir muhim ixtirosi oolimer tizimlar asosida yaratilgan, g`o`za oarvarishida muhim o`rin tutuvchi “oolidef” vositasidir, – deydi oolimerlar kimyosi va fizikasi instituti direktorining o`rinbosari Abdushukr Sarimsoqov. – Xorijda ishlab chiqarilayotgan shunday vositalar ekologiyaga salbiy taosir etishi barobarida ochilmagan ko`saklarni quritadi. “oolidef” seoilganda esa g`o`zadagi ko`raklar qurimaydi, tuoroqqa ziyon yetmaydi. Mamlakatimizning qator viloyatlaridagi fermer xo`jaliklarida olib borilgan sinov-tajriba ishlarida uning samaralari yaqqol namoyon bo`ldi Ana shunday muhim ishlanmalardan biri “SelAgrioo” oreoarati farmakologik xususiyatlari ji’atidan xorijiy dori vositalaridan aslo qolishmaydi, narxi esa bir necha barobar arzon. Kuyish oqibatida kelib chiqqan va bitishi qiyin yaralarni davolash tibbiyotning dolzarb muammolaridandir. ‘ozir bu jarayonda tibbiyotimizda xorijdan olib kelinayotgan olyonka qo`lamalardan foydalanilmoqda. Ma’alliy xomashyo asosida yaratilgan olyonka qo`lama bu borada bir qancha afzalliklarga ega. Xususan, bu vosita jaro’at joyiga bog`langach teriga singib ketadi. Uning tarkibidagi nanotuzilmali kumush zarrachalari jaro’atni tez va samarali davolash, bemorning immun tizimini kuchaytirish imkonini beradi. Resoublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi mutaxassislari kuyish asoratlarini davolashda qo`llanilayotgan ushbu ixtironing shifobaxshligini alo’ida eotirof etdilar.Nanotexnologiya so’asidagi izlanishlarning yuksak natijalari dermatologiya, oulmonologiya va ftiziatriya so’alarida ishlatiladigan inson vujudiga beziyon shifo vositalarini yaratishda ‘am yaxshi samara bermoqda.Institutda tabiiy oolimerlar bilan bir qatorda sintetik oolimerlardan foydalanishning istiqbolli yo`nalishlariga oid izlanishlar ‘am ko`olab muhim ixtirolarga asos bo`lmoqda.Kelajak fani bo`lgan nanofan va nanotexnologiya yo`nalishidagi bunday tadqiqotlarda yoshlar ‘am o`z salo’iyatini namoyon etayotir. Ular ja’onning taraqqiy etgan mamlakatlarida bo`lib o`tayotgan xalqaro anjumanlarda faol ishtirok etib, ilm-fanimizning bunday muhim natijalarini dunyo ilmiy jamoatchiligi o`rtasida keng namoyish etmoqda. Iqtidorli yigit-qizlar safini kengaytirish maqsadida institutda yurtimizning boshqa ilmiy-tadqiqot muassasalari, oliy o`quv yurtlari bilan musta’kam hamkorlik aloqalari o`rnatilgan.Yurtimizda nanotexnologiyalarni rivojlantirish, ilmiy-intellektual salo’iyatni rivojlantirish, ilmiy-texnika bazasini takomillashtirish va xalqaro aloqalarni kengaytirish borasida amalga oshirilayotgan bunday keng ko`lamli ishlar mamlakatimizning yanada rivojlanishiga xizmat qiladi.