Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari

Kuchli
Kuchsiz
Oksidlov chilar	F2, O2, O3, Cl2, HClO, HClO3, H2SO4, HNO3, KMnO4, CrO3, K2Cr2O7, PbO2, HClO4, Mn2O7, H2SeO4, SO3, K2CrO4, NO2, MnO2, (zar suvi yoki shoh arog’i) HNO3•3HCl	J2, bromli suv, SO2, HNO2, Fe^3+
Qaytaruv chilar	ishqoriy va ishqoriy yer metallari, Mg, Al, HJ va yodidlar, HBr va bromidlar, H2S va sulfidlar, NH3, PH3, H3PO3, C, CO, Fe^2+, Cr^2+, H2 (ajralayotganda)	SO2, HNO2, aktivmas metallar (Pb, Cu, Ag, Hg), HCl va xloridlar,

Elementlarning oksidlanish darajalari asosan –4 va +8 oralig’ida bo’ladi.

Oksidlanish jarayoni	Qaytarilish jarayoni
Al^0 Al^+3	C^0 C^-4
Fe^+2 Fe^+3	S^+6 S^+4
S^+4 S^+6	Mn^+7 Mn^+2
P^-3 P^+5	N^+3 N^-3
N^-3 N^+2	S^+6 S^-2
Qaytaruvchi elektron berib oksidlanadi ( –e )	Oksidlovchi elektron olib qaytariladi ( +e )

Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari asosan to’rt turga bo’linadi:

No	Turlari	Ta’rif
1	Atomlararo yoki molekulalararo	Oksidlovchi va qaytaruvchi atomlar alohida atomlar yoki molekulalar tarkibida bo’ladi.
2	Ichki molekulyar	Oksidlovchi va qaytaruvchi atomlar bitta molekulaning tarkibida bo’ladi.
3	Disproporsiyalanish	Elementning bir xil oksidlanish darajasidan ayni oksidlanish darajasidan biri yuqori, ikkinchisi quyi bo’lgan ikki xil oksidlanish darajasiga o’tishi bilan boradigan reaksiyalar. Reaksiyada shu element ham oksidlovchi, ham qaytaruvchilik vazifasini bajaradi.
4	Sinproporsiyalanish	Elementning ikki xil oksidlanish darajasidan ayni oksidlanish darajalariga nisbatan o’rtacha qiymatda bo’lgan bir xil oksidlanish darajasiga o’tishi bilan boradigan reaksiyalar. Reaksiyada shu element ham oksidlovchi, ham qaytaruvchilik vazifasini bajaradi.

No	Turlari	Misollar
1	Atomlararo yoki molekulalararo	Ag+O2+HCl → AgCl+H2O 3As2S3+28HNO3+4H2O → 6H3AsO4+9H2SO4+28NO Al+HNO3(suyul) → Al(NO3)3+N2O+H2O Ag+O3 → Ag2O2+O2 Al+N2 → 2AlN Cr+H2SO4 → Cr2(SO4)3+SO2+H2O Cu2S+HNO3 → Cu(NO3)2+H2SO4+NO+H2O H2O2+KMnO4+H2SO4 → MnSO4+K2SO4+O2+H2O Hg+HNO3(suyul) → Hg2(NO3)2+NO+H2O KJ+H2SO4 → KHSO4+J2+SO2+H2O
2	Ichki molekulyar	2KMnO4 → K2MnO4+MnO2+O2 2KClO3 → 2KCl+3O2 4KClO3 → KCl+ 3KClO4 AuCl3 → AuCl+Cl2 (185 ^0C) BaXeO4 → BaXeO6+Xe+O2 CuO → Cu2O+O2 CrO3 → Cr2O3+O2 Cl2O → Cl2+O2 3H2MnO4 → 2HMnO4+MnO2+2H2O HNO3 → 4NO2+O2+H2O
3	Disproporsiyalanish	3AuCl → 2Au + AuCl3 3H2MnO4 → 2HMnO4+MnO2+2H2O Hg2(NO3)2 → Hg+Hg(NO3)2 3HNO2 → HNO3+2NO+H2O 4KClO3 → KCl + 3KClO4 KOH+Cl2 → KCl+KClO3+H2O KOH+Cl2 → KCl+KClO+H2O NO2+H2O → HNO3+HNO2 H2O2 → H2O+O2 N2O3 → NO+NO2 S + KOH → K2S + H2SO3 + H2O H2SO3 → H2SO4 + S NO2+KOH → KNO3+KNO2 + H2O J2 + KOH → KJ + KJO3 + H2O	Au^+1→ Au^0 va Au^+3 Mn^+6→ Mn^+4 va Mn^+7 Hg^+1→ Hg^0 va Hg^+2 N^+3→ N^+2 va N^+5 Cl^+5→ Cl^-1 va Cl^+7 Cl^0 → Cl^-1 va Cl^+5 Cl^0 → Cl^-1 va Cl^+1 N^+4 → N^+3 va N^+5 O^-1 → O^-2 va O^0 N^+3 → N^+2 va N^+4 S^0 → S^–2 va S^+4 S^+4→ S^+6 va S^0 N^+4 → N^+3 va N^+5 J^0 → J^–1 va J^+5
4	Sinproporsiyalanish	Ca3N2+HNO3 → LiNO3+NO2+H2O NH4NO2 → N2+H2O NH4NO3 → N2O+H2O H2S+SO2 → H2O+S Hg3N+HNO3 → Hg(NO3)2+NO+H2O Li3N+HNO3 → LiNO3+NO+H2O NO+NO2 → N2O3 Mg3N2+HNO3 → LiNO3+NO2+H2O AlN+HNO3 → Al(NO3)+NO+H2O H2S+H2SO4 → H2O+SO2 H2S+ SO2 → H2O + S	N^-3 va N^+5 → N^+4 N^-3 va N^+3 → N^0 N^-3 va N^+5 → N^+1 S^-2 va S^+4 → S^0 N^-3 va N^+5 → N^+2 N^-3 va N^+5 → N^+2 N^+2 va N^+4 → N^+3 N^-3 va N^+5 → N^+4 N^-3 va N^+5 → N^+2 S^-2 va S^+6 → S^+4 S^-2 va S^+4 → S^0

Li Cs Rb K Ba Sr Ca Na Mg Be Al Mn Zn Cr Fe Cd Co Ni Sn Pb H Sb Bi Cu Hg Ag Pd Pt Au

Metallarga xlorid kislota ta’siri

	Li Rb K Ba Sr Ca Na Mg Al	Mn Zn Cr Fe Cd Co Ni Sn Pb	H	Sb Bi Cu Hg Ag Pd Pt Au
Kons.	Me + HCl → MeClx + H2	Me + HCl → MeClx + H2 Eslatma: Quyi valentli xloridlar hosil qiladi		––
Suy.	Me + HCl → MeClx + H2	––		––

Metallarga nitrat kislota ta’siri

Me + HNO₃ → Me(NO₃)_x + H₂O + …

	Li Rb K Ba Sr Ca Na Mg Al Mn Zn	Cr Fe Cd Co Ni Sn	Pb (H) Sb Bi Cu Hg Ag	Pd Pt Au
Kons.	NO	––	NO2	––
Suy.	N2O yoki N2	NO2 yoki NO	NO	––
Juda suy.	NH3 yoki NH4NO3	NH3	––	––

Nitrat kislota tuzlarining parchalanishi

Li Rb K Ba Sr Ca Na	Mg Al Mn Zn Cr Fe Cd Co Ni Sn Pb Sb Bi Cu	Hg Ag Pd Pt Au
Me(NO3)x → Me(NO2)x + O2	Me(NO3)x → Me2Ox + NO2 + O2	Me(NO3)x → Me + NO2 + O2

NH₄NO₃ → N₂O + 2H₂O

4HNO₃ → 2H₂O + 4NO₂ + O₂
Sulfat kislotaning qaytarilish mahsulotlari

A variant

	Li Rb K Ba Sr Ca Na Mg Al Mn Zn	Cr Fe Cd Co Ni Sn Pb	H	Sb Bi Cu Hg Ag	Pd Pt Au
Kons.	SO2 , S yoki H2S	––– Eslatma: qizdirilganda reaksiyaga kirishib, yuqori valentli sulfatlar hosil qiladi. SO2 gazi ajraladi		SO2	––
Suy.	H2	H2 Eslatma: Quyi valentli sulfatlar hosil qiladi		––	––

B variant

SO2	S	H2S	H2
Passiv metallar (temirdan o’ngda joylashgan) va metalmaslarga konsentrlangan sulfat kislota ta’siridan.	Ishqoriy-yer metallariga konsentrlangan sulfat kislota ta’siridan.	Ishqoriy metallar va ruh metaliga konsentrlangan sulfat kislota ta’siridan.	Vodoroddan chapda joylashgan metallarga suyultirilgan sulfat kislota ta’siridan.
Sovuq holdagi konsentrlangan sulfat kislota bilan ta’sirlashmaydigan metallar: Al, Cr, Fe, Be, Co.
Sulfat kislota bilan umuman ta’sirlashmaydigan metallar: Au, Pt, Pd.

Reaksiyalarning borishiga muhitning ta`siri.

Reaksiyada elementning oksidlanish darajasini o’zgarishiga eritma muhiti katta ta’sir ko’rsatadi. Quyida ba’zi muhim oksidlovchilarning eritma muhitiga ko’ra qaytarilish mahsulotlarini ko’rsatib o’tamiz.

KMnO₄ ning kislotali , neytral va ishqoriy muhitlarda o’zgarishi.

MnO₄^–2 yashil yoki to’q zangori rangli

H₂O₂ kislotali muhitda oksidlovchi bo’ladi.

FeSO₄ + H₂O₂ + H₂SO₄ → Fe₂(SO₄)₃ + H₂O

Lekin, kislotali muhitda kuchli oksidlovchilar ta’sirida u oksidlanadi, ya’ni qaytaruvchi bo’ladi.

H₂O₂ + KMnO₄ + H₂SO₄ → O₂ + K₂SO₄ + MnSO₄ + H₂O

Ishqoriy yoki neytral muhitda qaytaruvchi bo’ladi.

H₂O₂ + 2H₂O yoki OH^- -2e → H₂O + O₂

Odatda kislotali muhit hosil qilish uchun H₂SO₄ sulfat kislota ishlatiladi. Nitrat HNO₃ va xlorid HCl kislotalar kamdan–kam ishlatiladi. Chunki, nitrat kislota kuchli oksidlovchi hamdir, xlorid kislota esa qaytaruvchidir.