Okeanlar tabiiy geografiyasi 1-mavzu: dunyo okeani tabiatining asosiy xususiyatlari. Reja

Tekshirilish tarixi

Atlantika okeani juda qadim zamondan kishilarga ma’lum bo‘lgan. U ilmiy tadqiqot etilishi jihatdan boshqa okeanlar o‘rtasida birinchi o‘rinda turadi. Bunga asosiy sabab okean sohillarida ko‘plab iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarning joylashganligidir. Qadimgi davrdan boshlab okean va uning dengiz qirg‘oqlarida dengizda suzishning markazlari Qadimgi Gresiyada, Karfagenda, Skandinaviyada vujudga kelgan.

Atlantika okeani eramizdan oldingi 2 minginchi yillarda O‘rtayer dengizidan keyin dengizda suzuvchilarning ikkinchi ob’ekti bo‘lib qoladi. Eramizdan oldingi (VI asr) davrlarda finikiyaliklar, rimliklar okeaning Yevropa va Shimoliy Afrika qirg‘oqlari bo‘ylab suzishgan. Marsellik Pifey eramizdan oldingi IV asrda Shimoliy Atlantika bo‘ylab suzishni amalga oshirdi. U suzish paytida bir qator punktlarning kengliklarini aniqladi, suvning ko‘tarilish jaryonini o‘rganib, uning sababini Oy bilan Quyoshning o‘ziga tortish qonuniga bog‘liq ekanini birinchi bo‘lib isbotlab berdi. 1X-X asrlarda slavyan qabilalari Baltika dengizini o‘zlashtira boshlaganlar. X asrda Leyf Erikson Atlantika okeanini so‘zib o‘tib, Nyufaundlend oroli bilan tanishdi, 40° shimoliy kenglikgacha yetib borib Shimoliy Amerika qirg‘oqlarini tekshirdi.

Buyuk geografik kashfiyotlar davrida Atlantika okeani Yerning asosiy suv yo‘li bo‘lib qolgan edi. XV asrda Ispan va Portugal dengizchilari Hindiston va Xitoyga boradigan dengiz yo‘llarini qidirib, okeanning ichkari qismlarigacha suzib borganlar. Shulardan portugal B. Diash (1487), X. Kolumb (1492, 1493, 1498 va 1502 yy), ingliz J.Kabot (1497) va portugal Vasko da Gamma (1498) sayyohotlari alohida e’taborga sazovor. X. Kolumb kemada suzish paytida Atlantika okeanining Shimoliy ekvotorial oqimini birinchi bor tezligini o‘lchagan, tropik dovul shamolini tafsilotini bergan, Karib dengizi orollarigacha va Janubiy Amerikagacha bo‘lgan masofani aniqlagan, magnitning og‘ish anomaliyasini toptan va okean chuqurligini o‘lchash ishlarini bajargan. 1519-1523 yillarda F. Magellan o‘zining dunyo bo‘ylab qilgan birinchi sayohati paytida Atlantika okeanini kesib o‘tkan. J. Kuk (1772), I.F. Kruzenshtern (1803), F.F. Bellinsgauzen va M.P. Lazerov (1819-1821) sayyohatlari okean haqida ko‘plab ilmiy ma’lumotlar berdi.

Atlantika okeani tabiatini kompleks o‘rganish XIX asrning oxirida boshlanadi. «Chellenjer» kemasidagi ingliz ekspeditsiyasi chuqurliklarni, suvning sho‘rligini o‘lchadi, okeanning suv massasi xususiyatlari haqida, organik dunyosi to‘g‘risida materiallar to‘pladi. Okean tabiatini tadqiq etishga rus va sovet okeanografik ekspeditsiyalari ham katta hissa qo‘shdilar. Xalqaro geofizika yili (1957-1958 yy) davrida okean hayotiga va tabiat komponentlariga taalluqdi juda ko‘p materiallar to‘plandi. Hozirgi vaqtda ko‘plab mamlakatlarning 40 ta zamonaviy texnika asboblari bilan jihozlangan ilmiy kemalardan tarkib topgan ekspeditsiyasi suv massalari xususitlarini, okean tagi relefi va geologiyasini, tabiat zonalarini tadqiq kilishni davom ettirmoqda. Okeanshunoslar okean bilan atmosferaning o‘zaro aloqadorligi va ta’sirini, Golfstrim, Shimoliy Atlantika hamda Passat oqimlarning tabiatini o‘rganmoqdalar.