Odilqoriyev X. T

XIV bob. Huquqiy munosabatlar
307

Yuridik faktlar irodani ifodalashiga qarab, ikki asosiy guruhga: yuridik hodisalar va yuridik harakatlarga bo‘linadi.

Hodisalar – tabiat va jamiyatdagi shunday faktlarki, ularning yuz berishi kishilarning erku irodasi, ongi va ehtiyojiga bog‘liq emas. Masalan, yer qimir- lashi, bola tug‘ilishi, insonning vafot etishi, yong‘in, sel kabi tabiiy ofatlar va boshqalar. Mazkur hodisalar huquq bilan tartibga solinuvchi ijtimoiy munosa- batlarga muayyan ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababdan ular yuridik faktlar, deb tan olinadi. Odatda, hodisalar huquqiy munosabatning obyektiga ta’sir etadi. Masalan, yong‘in tufayli uy-joyiga zarar yetgan shaxs bilan tegishli davlat idoralari, jumladan, sug‘urta idoralari o‘rtasida huquqiy munosabat kelib chiqadi. Harakatlar – huquqiy munosabat ishtirokchilari irodasi bilan bog‘liq faktlar.

Ular bir necha turga ajraladi: huquqqa muvofiq va huquqqa xilof harakatlar. Amaldagi qonun normalari asosida vujudga keladigan hamda shu normalar bilan tartibga solinadigan harakatlar huquqiy (huquqqa muvofiq) harakat- lar, deb ataladi. Huquqiy normalar talablariga zid, ularni buzuvchi harakatlar huquqqa xilof (g‘ayriqonuniy) harakatlar hisoblanadi.

Huquqqa zid harakatlar o‘z mazmuni va xususiyatiga qarab jinoiy, ma’muriy, fuqarolik va intizomiy-huquqiy bo‘lmagan harakatlarga bo‘linadi. Huquqiy bo‘lmagan harakat qonunga binoan yuridik javobgarlikni keltirib chiqaradi. Masalan, jinoyat sodir qilinganlik uchun jinoiy javobgarlik kelib chiqadi.

Huquqqa muvofiq harakatlar o‘z navbatida ikki turga bo‘linadi:

• 
  yuridik aktlar;
  
• 
  yuridik xatti-harakat.
  

Yuridik aktlarda huquqqa muvofiq harakatlar muayyan huquqiy oqibat- larni vujudga keltirishi nazarda tutilib sodir etiladi. Bunday harakatlarda huquq va majburiyatlarni vujudga keltirish, o‘zgartirish va barham toptirishga qara- tilgan xohish ifodalandi. Masalan, fuqarolik huquqiy bitimlari, ma’muriy aktlar shunday aktlar sirasiga kiradi.

Yuridik xatti-harakat kishilar tomonidan huquqiy oqibatlarga olib kelishi- ni atayin ko‘zda tutmagan holda sodir etiladi, biroq bunday oqibatlar qonunda nazarda tutilganligi tufayli kelib chiqadi. Masalan, ijodkor ilmiy yoki badiiy asar yaratdi, deylik. Bunda ijodkorning huquqiy oqibatlarni vujudga keltirishni istagani yoki istamaganidan qat’i nazar, qonun mualliflik huquqiy munosabat- lari paydo bo‘lishini shart qilib qo‘ygan. Demak, ijod mahsulining yaratili- shi – yuridik faktdir.

Yuridik aktlarning eng muhim xususiyati shundan iboratki, ularda yuri- dik ahamiyatga molik asosiy shart – yuridik oqibatlarni ko‘zlab o‘zicha ish ko‘rishdir.

Shunday qilib, yuridik faktlar huquqiy munosabatlar o‘rnatishning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ular, odatda, huquqiy munosabat subyektlarining manfaatlariga mos keladi. Yuqoridagi tahlillarga yakun yasab, quyidagi xulo- salarni chiqarish mumkin:

1. 
   huquqiy munosabatlar – ijtimoiy munosabatlarning alohida turi bo‘lib, ular ustqurmaning tarkibiy qismi sifatida iqtisodiy tizim, ishlab chiqarish mu- nosabatlari zamirida vujudga keladi va takomillashib boradi;
   
2. 
   huquqiy munosabatlar, o‘z navbatida, jamiyat hayotiga, ishlab chiqarish jarayoniga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin;
   
3. 
   huquqiy munosabatlar huquq normalari asosida paydo bo‘ladi (o‘zgaradi yoki barham topadi) hamda o‘z tabiatiga ko‘ra irodaviy xarakterga ega bo‘ladi;
   
4. 
   faqat huquqiy normalargina ijtimoiy munosabatlarga qonuniy shakl baxsh eta oladi;
   
5. 
   huquqiy munosabatlar – davlatli jamiyatga xos hodisa. Ular davlat siyosati, xohish-irodasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Huquq vositasida davlat ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga soladi; zarur hollarda huquqiy mu- nosabatlarni ro‘yobga chiqarish, muhofaza etish uchun davlatning majburlash kuchi ishga solinadi;
   
6. 
   demokratik jamiyatda huquqiy munosabatlar, asosan, ixtiyoriy, ongli ravishda amalga oshiriladi. Biroq shunday bo‘lsa-da, huquqiy munosabatlar doimo davlatning madadiga (kuchiga) tayanadi;
   
7. 
   huquqiy munosabatlar quyidagi to‘rt unsurli tarkibiy tuzilishga ega: huquqiy munosabat subyekti, uning obyekti, huquqdorlik, yuridik majburiyat;
   
8. 
   huquqiy munosabatlarni vujudga keltiradigan, o‘zgartiradigan (rivojlantiradigan) yoki barham toptiradigan hayotiy hodisalar (shuningdek, tabiat hodisalari) yuridik faktlar hisoblanadi (chizmaga qaralsin);
   
9. 
   yuridik faktlar hayotda huquqdan alohida, mustaqil bo‘lib, davlat xo- hish-irodasi tufayligina huquqiy ma’noga, ahamiyatga ega bo‘ladi;
   
10. 
    huquqiy munosabatlar obyektiv va subyektiv huquqni amalga oshirish- ning alohida shaklidir.
    

Xulosa qilib aytganda, huquqiy munosabatlar fuqarolar, jamoat birlash- malari, davlat organlari va boshqa yuridik shaxslar o‘rtasidagi turli-tuman aloqalarni tartibga solish orqali jamiyatda qonuniylikni mustahkamlash, qonun ustuvorligini qaror toptirish, shuningdek, inson, jamiyat va davlat manfaatla- rini huquqiy jihatdan uyg‘unlashtirishga samarali xizmat qiladi.