Odilqoriyev X. T

3-§.
Davlat va fuqarolik jamiyati

Davlat – har qanday jamiyatda siyo- siy hokimiyatning eng muhim institutidir. Davlat jamiyatning umumiy ishlarini boshqa-

ruvchi alohida organ sifatida faoliyat yuritadi. Davlat – jamiyatning siyosiy tashkilotlari tizimida muhim, ammo yakka-yu yagona bo‘g‘in emas: ushbu tizimga partiyalar va boshqa tashkilotlar ham kiradi. Biroq, jamiyat miqyosida faqat davlat suveren hokimiyatga ega bo‘ladi. Davlat hokimiyatining ustun- ligi muayyan tarzda uning universalligi (davlat hokimiyatining yurisdiksiyasi mamlakatning butun hududi, barcha aholisi va jamoat tashkilotlariga nisbatan tatbiq etiladi), vakolatlarida (davlat hokimiyati unga da’vo qiluvchi boshqa har qanday g‘ayri konstitutsiyaviy va muvoziy tuzilmalarni bekor qilishi mumkin), shuningdek, boshqa ta’sir ko‘rsatish vositalarining mavjudligida (masalan, qo- nunchilik, odil sudlov) ifodalanadi.

Fuqarolik jamiyatining izchil shakllanishi, shaxs va davlat o‘zaro muno- sabatlarining madaniylashuvi jamiyatdagi munosabatlarni uyg‘unlashtirishni taqozo etadi. Siyosiy munosabatlar sohasida davlat haqli ravishda yetakchi o‘rin egallaydi, bunda u fuqarolik jamiyatiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni uning faoli- yati jamiyat manfaatlariga taalluqli har qanday umumiy ishlarni bajarishi bilan belgilanadi.

Fuqarolik jamiyati odamlarning ijtimoiy va shaxsiy manfaat hamda huquqlarini ifodalash va himoya qilishga safarbar etilgan ixtiyoriy uyushma- lari (jamoat birlashmalari, partiyalar, kasaba uyushmalari, shirkatlar, diniy tashkilotlar va hokazo) timsolida davlat bilan alohida siyosiy munosabatlarga kirishadi. Fuqarolik jamiyatining rivojlanish darajasi qancha yuqori bo‘lsa, dav- latning demokratik faoliyati uchun asoslar shuncha ko‘p bo‘ladi. Va aksincha, fuqarolik jamiyati yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa, avtoritar va totalitar hokimiyat tuzumlari mavjudligi uchun asoslar ko‘proq bo‘ladi. Fuqarolik jamiyatining rivojlanish darajasi aholi qatlamlarining qamrab olinganlik darajasi bilan emas, balki bu jamiyatda tan olinadigan shaxs erkinligining ta’minlanishi holati bilan belgilanadi.

Fuqarolik jamiyatida davlat barcha mulkdorlarning huquqiy jihatdan teng himoya qilinishini ta’minlaydi, xususiy mulkni daxlsiz deb e’lon qiladi, ijtimoiy zarurat tufayli mulk olib qo‘yilgan holda unga tovon to‘lanishi kafolatlanadi.

Bunday jamiyatda mehnat erkin bo‘lib, davlat tomonidan ham, jamiyat tomoni- dan ham rag‘batlantiriladi, majburiy mehnat taqiqlanadi, individual va jamoaviy mehnat erkinligi kafolatlanadi. Davlat aholini ish bilan to‘la ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratadi, kasb-hunar ta’limi va yangi ixtisos olish dasturlarini joriy etadi mehnatga tayyorlash va ishsizlik bo‘yicha nafaqalar to‘lanishini amalga oshiradi.

Jamiyatni davlatning yalpi «homiyligi»dan ozod qilishda uni «tungi qoro- vul» darajasiga tushirib qo‘yish yaramaydi. Barcha ijtimoiy tuzilmalarda tub o‘zgarishlar yuz berayotgan sharoitda aynan davlat yangi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarni yuzaga keltiradigan birlashtiruvchi kuchga aylanishi lozim. Jamiyatni davlat ta’sirisiz o‘zgartirish, isloh qilish mumkin emas. Uning inson huquqlarini himoya qilish sohasida bozor islohotlarining salbiy oqibatla- rini yengillashtirishga qaratilgan ijtimoiy faoliyati, ayniqsa, muhimdir. Davlat- ning ijtimoiy vazifasi daromadlarni jamiyatning turli qatlamlari o‘rtasida soliq tizimi, davlat budjeti va maxsus ijtimoiy dasturlar yordamida qayta taqsimlash- dan iborat.

Uzoq muddatli, istiqbolli maqsad sifatida davlat fuqarolarning moddiy holatini tenglashtirishga harakat qilishi lozim. Nafaqat yuridik, balki haqiqiy tenglikka erishish – tarixan qisqa fursatda erishib bo‘lmaydigan vazifa. Biroq, bu ulkan ma’naviy imkoniyatni o‘zida mujassamlashtirgan tenglik g‘oyasi rad etilishini anglatmaydi. Jamiyatimizning rivojlanish yo‘llarini aniqlash, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarga davlatning aralashuvi chegaralarini, mulkni taqsimlashda uning tartibga soluvchi rolini, davlat ijtimoiy funksiyasining o‘sishini va uning o‘z fuqarolariga munosib turmush sharoitini yaratish uchun mas’ulligini kuchaytirish muhim vazifadir.

O‘zbekistonda tenglik, adolat va yuksak ma’naviyatga asta-sekin erishishni ta’minlovchi huquqiy davlatni shakllantirish yangi demokratik jamiyat modelining muhim jihatidir.