|
3-§.
Konstitutsiyaviy- huquqiy tartibga solish
Huquqiy tartibga solishning eng oliy shakli – konstitutsiyaviy tartibga so- lishdir. Zero, Konstitutsiya mamlakatning Asosiy qonuni bo‘lib, yuksak maqomli, o‘ta
nufuzli siyosiy-yuridik hujjat sanaladi. U mo‘tabar ijtimoiy-huquqiy qadriyat
sifatida jamiyat va davlat hayotining bosh mezoni, ijtimoiy munosabatlarni barqarorlashtiruvchi, ravon tartibga soluvchi ta’sirchan vositadir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlab o‘tganidek, «...biz mamlakatimiz- da huquqiy davlat, demokratik jamiyat barpo etish, inson manfaati, huquq va erkinliklarini eng oliy va ustivor qadriyat sifatida qaror toptirish borasida o‘tgan davr mobaynida qonunchilik sohasida va amaliy siyosatimizda qan- day natija va yutuqlarni qo‘lga kiritgan bo‘lsak, ularning barchasi Konstitutsi- yamizda muhrlab qo‘yilgan talab va tamoyillar bilan uzviy bog‘liqdir»1.
Huquqiy tartibga solish mexanizmida Konstitutsiyaning ustuvorligini ta’minlash nihoyatda muhim ahamiyatga molik masaladir. Konstitutsiya – mamlakat huquqiy tizimining o‘zagi, uning mustahkam poydevori. Konsti- tutsiya normalari birlamchi, ta’sis etuvchi xarakterga ega bo‘lib, ular bevosita amal qiladi. Birorta ham qonun yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas (16-modda, 2-qism).
Konstitutsiya Asosiy qonun sifatida mamlakat normativ-huquqiy huj- jatlar tizimida ustuvorlik qiladi, «hukmron» mavqeni egallaydi. Uning nor- malari boshqa qonunlarning qoidalaridan ham yuqoriroq yuridik kuchga ega. Qolgan barcha qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar Konstitutsiya asosida, unga muvofiq tarzda va uning ijrosi uchun chiqa- riladi. Basharti, qonunlar Konstitutsiyaga zid kelib qolsa, yoki unda belgi- langan tartiblarni buzib ishlab chiqilgan va qabul qilingan bo‘lsa, ular o‘z kuchini yo‘qotishi shart.
Konstitutsiya butun huquqiy tizimning uyushtiruvchi, hamjihatlashtiruvchi markazi, «tizim» hosil qiluvchi o‘zagi bo‘lib, barcha huquq tarmoqlari va qo- nunchilik sohalarini shakllantiruvchi hamda rivojlantiruvchi yuridik asosdir. Qonunchilikning hamma sohalari bevosita Konstitutsiya qoidalari va prin- siplariga tayanadi. Binobarin, Konstitutsiya qonunchilik tarmoqlari vujudga kelishi va amal qilishi uchun sarchashma – manba bo‘lib hisoblanadi. Diqqatga sazovor jihati shundaki, konstitutsiyaviy normalar siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy-ma’naviy hayotning eng muhim tomonlarini huquqiy tartibga soladi. Ana shu ma’noda konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish huquqiy tartibga solishning boshqa turlaridan farq qiladi.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish murakkab ichki tuzilish- (struktura)ga va ijtimoiy hayotning alohida sohalariga ta’sir etishning o‘ziga
1 Kаrimоv I.А. Jаmiyatimizni erkinlаshtirish, islоhоtlаrni chuqurlаshtirish, mа’nаviyatimizni yuksаl- tirish vа хаlqimizning hаyot dаrаjаsini оshirish – bаrchа ishlаrimizning mеzоni vа mаqsаdidir. T.15. – T.:
«O‘zbеkistоn», 2007. – 96-bet.
xos xususiyatlariga ega. U huquqiy tartibga solish yagona tizimining maxsus qismi sifatida bir qator xususiyatlar bilan tavsiflanadi, ya’ni:
mamlakat miqyosida yagona konstitutsiyaviy tartibga solishning muayyan tizimini tashkil etadi;
u umumiy-majburiy, normativ xarakterga ega;
huquqiy tartibga solishning umumiy siyosiy yo‘nalishini, ustuvor prin- siplarini belgilaydi;
ijtimoiy munosabatlarni konstitutsiyaviy tartibga solish davlat tomoni- dan eng yuksak darajada kafolatlanadi va ta’minlanadi.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solishning mushtarak tizimlilik xususi- yati konstitutsiyaviy qonunchilik normalarining ichki mutanosibligi, baham- jihatligi, o‘zaro mantiqiy muvofiqligi va batartibligida ko‘rinadi. Mamlakat konstitutsiyaviy qonunchiligi tizimiga – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsi- yasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasi va barcha konstitutsiyaviy qonunlar (masalan, «O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonun, «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‘g‘risida»gi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonunlar) kiradi.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solishning normativlik darajasi hamda siyosiy-yuridik ahamiyati konstitutsiyaviy qonunchilikni o‘rnatish xarakteri va tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning muhimligi bilan belgilanadi. Konstitutsiyada mustahkamlangan prinsiplarning hammasi normativ tabiatga ega bo‘lib, ular mavjud huquqiy tizim uchun, davlat idoralarining huquq ijod- korlik va huquqni qo‘llash faoliyati uchun, fuqarolar, mansabdor shaxslar va jamoat birlashmalari faoliyati uchun ustuvor, rahbariy ahamiyatga egadir. Konstitutsiyaviy tartibga solishning umumiy-majburiy tabiatiga kelganda shu- ni aytish kerakki, u eng oliy darajadagi majburiylikka ega va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning barchasi subyektlari uchun bajarilishi shart bo‘lgan qat’iy talabdir.
Mamlakatimizda Konstitutsiyaga amal qilish majburiyati konstitutsiyaviy qonunchilik darajasida mustahkamlangan. O‘zbekiston Respublikasi Konsti- tutsiya va qonunlarning ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonun- larga muvofiq ish ko‘radilar (Konstitutsiyaning 15-moddasi).
Konstitutsiyaviy qonunchilik normalarining amalga oshirilishi iqtisodiy, siyosiy, g‘oyaviy va yuridik kafolatlar tizimi bilan ta’minlanadi. Bozor iqti- sodiyotiga asoslangan ishlab chiqarish rivoj topgani hamda xususiy mulkchilik munosabatlari qaror topgani sayin konstitutsiyaviy normalar amal qilishi- ning iqtisodiy zaminlari, kafolatlari mustahkamlana boradi. Shuningdek, mam-
lakatimizning siyosiy tizimi demokratik tarzda takomillashib borgani sayin konstitutsiyaviy tartibga solishning siyosiy kafolatlari kuchayib boradi. Jamiyat- ning g‘oyaviy asoslari va ma’rifiy-ma’naviy kamoloti ta’minlanib, tobora yuk- salib borgani sayin konstitutsiyaviy tartibotning g‘oyaviy-ma’naviy kafolat- lari rivoj topadi. Konstitutsiyaviy tartibga solishning yuridik mexanizmi esa, Konstitutsiya amal qilishining barcha huquqiy vositalari hamda usullari yig‘indisini qamrab oladi. Konstitutsiya normalari qonuniylik prinsipiga qat’iy rioya qilingan holda amalga oshiriladi. Xuddi shu narsa konstitutsiyaviy tartibga solishning yuridik kafolatini tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ustuvorligini ta’minlashning, unga rioya qilishning alohida muhofaza mexanizmi vujudga keltirilgan. Bun- day mexanizmning asosiy va markaziy bo‘g‘inini Konstitutsiyaviy sud tashkil etadi. U qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar hujjatlarining konstitutsiyaviyligi to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib, hal etadi. O‘zbekiston Respublika- sining «Konstitutsiyaviy sud to‘g‘risida»gi (1995-yil 30-avgust) qonuniga mu- vofiq, Konstitutsiyaviy sud mamlakatimizda konstitutsiyaviy nazoratning oliy sudlov organi hisoblanadi. Konstitutsiyaviy sud barcha davlat organlari tomoni- dan chiqariladigan huquqiy hujjatlarning, O‘zbekistonning xalqaro shartnoma- lari va boshqa majburiyatlarining Konstitutsiyaga to‘la mos bo‘lishini kuzatib turadi; Qoraqalpog‘iston Konstitutsiyasi, qonunlari va huquqiy hujjatlarning O‘zbekiston Konstitutsiyasiga muvofiqligi to‘g‘risida xulosa beradi; Konstitutsi- yaviy sudning qarorlari matbuotda e’lon qilingan paytdan boshlab kuchga ki- radi. Ular qat’iy va ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas (Konstitutsiyaning 109-moddasi).
Konstitutsiyaviy tartibga solish jamiyatda yetakchi hamda nufuzli o‘rnini egallaydi. U oliy darajadagi huquqiy tartibga solishdir. Konstitutsiya normalari o‘z yuridik kuchi jihatidan boshqa oddiy huquqiy normalardan so‘zsiz ustuvor bo‘lganligi uchun konstitutsiyaviy tartibga solish yuksak yuridik maqomga, shuningdek, muhim ijtimoiy-siyosiy mazmunga ega.
Xo‘sh, konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish qanday ijtimoiy munosa- batlarni qamrab oladi? Bunday tartibga solishning predmetini jamiyat va dav- lat hayot faoliyatining eng muhim jihatlari, shunga oid asosiy ijtimoiy muno- sabatlar tashkil etadi. Bu ijtimoiy munosabatlar – jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, sotsial va madaniy rivojlanishini, O‘zbekiston davlat ichki va tashqi siyosati asoslarini, respublikada inson (fuqaro) huquqlari va erkinliklarini us- tuvor ta’minlashni aks ettiruvchi, xususiy mulkchilikka asoslangan barqaror bozor iqtisodiyotining qaror topishi bilan bog‘liq munosabatlardir. Ushbu mu- nosabatlar jamiyat va davlatimizning mohiyatini hamda asosiy xususiyatlarini ifoda etadi.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tarzda tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabat- larni bir necha yirik majmualarga ajratish mumkin:
jamiyatning iqtisodiy tizimi, xususiy va boshqa shakldagi mulkchilik hamda tadbirkorlik asoslarini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar;
mamlakat siyosiy tizimi va davlat tuzumi asoslarini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar;
shaxsning huquqiy maqomi asoslarini belgilovchi inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash tizimiga oid ijtimoiy munosabatlar;
mamlakatimizning davlat tuzilishi shakli, ma’muriy-hududiy tuzilishi, shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasining huquqiy maqomi asoslarini belgilashga oid ijtimoiy munosabatlar;
saylov tizimi, Parlament, Prezident, Hukumat, sud hokimiyati, ma- halliy davlat vakillik va ijroiya idoralarining huquqiy maqomi, vakolatlarini amalga oshirish bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlar va hokazo.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish mexanizmini (avvalgi
paragrafda ta’kidlanganidek) uch element: konstitutsiyaviy normalar; konsti- tutsiyaviy-huquqiy munosabatlar; konstitutsiyaviy huquq va majburiyatlarni amalga oshirish hujjatlari tashkil etadi. Ushbu mexanizmning normativ aso- sini tashkil etuvchi yuridik normalar o‘zining eng oliy siyosiy-yuridik kuchi, yuksak barqarorligi va jamiyat hamda davlat tomonidan qat’iy ta’minlanishi bilan ajralib turadi.
Konstitutsiyaviy normalar asosida tarkib topgan huquqiy munosabatlar umumiy mazmun kasb etadi va tarmoq huquqiy munosabatlari (ya’ni, konkret munosabatlar) uchun asos vazifasini o‘taydi. Ular o‘zining doimiy barqarorligi, uzoq muddatga mo‘ljallanganligi va subyektlarning yuqori umumiy huquqiy ho- latini ifodalashi bilan tavsiflanadi. Bunday munosabatlarning subyektlari: davlat, xalq, millatlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, davlat idoralari, jamoat birlashma- lari, siyosiy partiyalar va fuqarolar hisoblanadi. Konstitutsiyaviy qonunchilik nor- malarini amalga oshirish har qanday huquqiy normalarni amalga oshirish singari rioya qilish, bajarish, foydalanish va qo‘llash shaklida bo‘lishi mumkin.
Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish mexanizmining xususiyatlaridan biri Konstitutsiya normalarining joriy qonunlar tomonidan konkretlashtirilishi hamda bevosita amalga oshirilishidir. Qonun normalari, o‘z navbatida, Prezi- dent farmoni, Hukumat qarori, davlat boshqaruv idoralari va huquqni qo‘llovchi organlar hujjatlari orqali hayotga joriy etiladi.
Shunday qilib, jamiyat va davlat hayotini konstitutsiyaviy-huquqiy tartib- ga solish, uning konstitutsiyaviy asoslarini mustahkamlash mamlakatimizning yanada ildam qadamlar bilan mustaqillik yo‘lidan olg‘a qarab rivojlanishining ishonchli garovidir.
4-§. Do'stlaringiz bilan baham: |
