Odilqoriyev X. T

Birinchi bosqichda ko‘rilayotgan ishning huquq normasini qo‘llanishni

talab etuvchi faktik tomonini tahlil qilishda, avvalo, huquq normasini qo‘llayotgan subyekt tomonidan ko‘rilayotgan ishning yuridik ahamiyatga egaligi, mazkur masalani hal etish jarayonida huquq normalari asosida ish ko‘rishning lozim- ligi yoki huquq normalari qo‘llamay boshqa ijtimoiy normalardan foydalangan holda hal etish mumkinligi aniqlanadi. Buning uchun huquqni qo‘llovchi sub- yektning amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarni yaxshi bilishi talab etiladi.

¹ Qаrаng. Dаvlаt vа huquq nаzаriyasi. Prоfеssоrlаr H. Bоboyev vа Х. Оdilqоriyevlаrning tаhriri оstidа. – T., 2000. – 332–333-betlar.

² Qаrаng: Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. Под ред. Проф. М.Н. Марченко. Том 2. Теория права. – М., 2000. – 319-bet.
Ko‘rilayotgan ishning yuridik xususiyatini aniqlash uchun birinchidan, masalan, ilgari jinoyat qonunchiligi tomonidan ko‘rilgan, hozirgi vaqtda qo- nunchilikning yangi talablariga va ijtimoiy xavflilik darajasiga ko‘ra o‘zining jinoiylik ahamiyatini yo‘qotib, ma’muriy yoki intizomiy javobgarlik bilan chega- ralanish mumkinligini aniqlash lozim. Shuningdek, ishning yuridik xususi- yatini aniqlash, mazkur ish ijtimoiy normalarning qaysi kategoriyasi orqali ko‘rilganini bilishni taqozo etadi. Zero, huquq normalarini qo‘llash haqida uning yuridik xususiyati aniqlanganidan keyingina, ko‘rilayotgan ishga axloq yoki odat normalarini emas, balki huquq normalarini qo‘llash zarurligi haqi- da to‘xtamga kelish mumkin. Ushbu holatni aniqlash maqsadida, shuningdek ko‘rilayotgan ishning ijtimoiy zarari qay darajada ekanligi aniqlanishi lozim. Uning ijtimoiy zarari darajasi va xususiyati orqali jinoyatlar, ma’muriy va fuqa- rolik huquqlarining buzilishi aniqlanadi.

Huquq normalarini qo‘llashning birinchi bosqichini malakali olib borish ko‘p jihatdan siyosiy va huquqiy onglilik, qonunlarni bilish darajasiga, aniq faktlar va sharoitlarni tahlil qila olish, masalaning mohiyatini tushunish va uni ikkinchi darajali narsalardan farq qila olish qobiliyatiga bog‘liq.

Huquq normalarini qo‘llashning ikkinchi bosqichi – ko‘rilayotgan ishga

tegishli bo‘lgan huquq normalarini tanlashdir. Agar ishning birinchi bosqichida ko‘rilayotgan ish yuridik xususiyatga ega bo‘lgan huquq normalarini talab eta- di, degan xulosaga kelinadigan bo‘lsa, shu ishni olib borayotgan shaxs, barcha huquq normalari orasidan mazkur ishga mos keladigan aniq huquq normasini tanlab olishi va ko‘rilayotgan ishda uni qo‘llashi lozim.

Qonunchilik huquqni qo‘llovchi subyektning ayni vaqtda ko‘rilayotgan ishni hal qilishida uning shu paytda amalda bo‘lgan huquq normalari asosida ish olib borishi va aynan shu normalar asosida qarorga kelishi lozimligini talab qiladi.

Huquq normalarini qo‘llashning uchinchi bosqichi – tanlab olingan

huquq normasining ma’nosini aniqlash, uni sharhlashdir. Unda, avvalambor qonun chiqaruvchi organning xohishi va fikrini tushunib olish, huquq norma- sining siyosiy-yuridik mazmunini anglash taqozo etiladi. Buning uchun huquq normasini sharhlash lozim bo‘ladi. Muayyan huquq normasini sharhlashda uni huquqning ma’lum sohalariga tegishli bo‘lgan boshqa normalar bilan uzviy (tizimli) bog‘liqligini nazarda tutib, ular bilan taqqoslab, so‘ngra izoh beriladi, aks holda huquq normasini sharhlab bo‘lmaydi. Huquq normasining ma’nosini aniqlab olish uning mazmunini fikrlash, tafakkur etish orqali tushunib ye- tishni nazarda tutadi. Sharhlash (lot. interpretatsiya) – talqin etish, izohlash, mag‘zini chaqish ma’nosini anglatadi. Ayni mana shu ijodiy, aqliy fikrlash vositasida qo‘llanmoqchi bo‘lgan normaning hayotiy vaziyatga mos yoki mos emasligi aniqlanadi.
Huquq normasini qo‘llashning to‘rtinchi bosqichi – ko‘riladigan yoki tartibga solinadigan masalaga oid tanlab olingan huquq normalarini qo‘llash aktini (qarorni) chiqarishdan iborat bo‘ladi. Bunday qaror – sudning hal qiluv qarori, sudning hukmi, davlat organining qarori, farmoyishi, mansabdor shaxsning qarori, buyrug‘i shaklida bo‘lishi mumkin. Huquqni qo‘llash qarorida muayyan huquqiy munosabat taraflari uchun yuridik oqibatlarni (huquq va burchni bel- gilovchi) ifodalovchi to‘xtamlar o‘z rasmiy bayonini topadi. Huquq normasini qo‘llash qarori individual mazmun va ahamiyatga ega.

Huquqni qo‘llashning beshinchi bosqichi – chiqarilgan individual huquqiy hujjatni bajarish choralarini ko‘rish nazarda tutadi. Qaror (buyruq, hukm) ning bajarilishini ta’minlash ba’zan maxsus organlarga (prokuror, ichki ishlar organi xodimi, sud ijrochisi, soliq inspektori va h.k.) yoki qarorni chiqargan organ (shaxs) ning o‘ziga yuklatiladi.

Huquq normasini qo‘llashning oltinchi, yakunlovchi bosqichi – qabul qilingan qarorning amalda bajarilishini nazorat (monitoring) qilish, ijroni tek- shirish hisoblanadi.

Huquq normasini qo‘llashga qonunlarga qat’iy amal qilishni talab etuv- chi murakkab mantiqiy jarayon deb qarash lozim. Biroq, huquq normasini qo‘llashda formal mantiqning rolini juda ham oshirib yuborish yaramaydi, chunki huquqning hayotga samarali sur’atda kirib borishini ta’minlashdagi asosiy usul – huquq normasini qo‘llashda to‘g‘ri va adolatli ish ko‘rishdir. Bu esa, asosan dialektik metodni keng qo‘llash, undan unumli foydalanish nati- jasidagina amalga oshiriladi.

Umuman huquqning ta’sirchanligini ta’minlash va huquq normalarini tat- biq etish jarayonini tushunish uchun ularni kimlar tomonidan qaysi vaqtda qo‘llash mumkinligini aniqlab olish alohida ahamiyat kasb etadi. Gap huquqni qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lgan subyektlar haqida ketmoqda. Huquq norma- larini amalda qo‘llash davlat organlari, mansabdor shaxslar jamoat tashkilot- lari tomonidan shaxslarning o‘zaro munosabatlariga nisbatan tatbiq qilinadi. Shunga ko‘ra muayyan huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o‘zgarishi yoki to‘xtatilishi sodir bo‘ladi.

Huquq normalari o‘z xususiyatiga ko‘ra, faqat davlat organlari yoki shu ishga aloqador bo‘lgan shaxslar tomonidangina emas, balki jamoat tashkilotlari (kasaba uyushmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish or- ganlari va boshqalar) tomonidan ham muayyan sharoitlarda qo‘llanishi mumkin. Huquq normalarini qo‘llash jarayonida alohida fuqarolar ham faol ishtirok etishlari talab qilinadi. Demokratik jamiyatda qonunlarni hayotga tatbiq etishda davlat organlari bilan bir qatorda jamoat tashkilotlarining roli ham kun sayin o‘sib bormoqda. Masalan, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqa-

rish organlari va boshqa nodavlat tashkilotlar o‘z ish faoliyatlarida davlat organlaridan mustaqil holda zimmalariga yuklatilgan funksiyalarni bajarish maqsadida huquqni qo‘llashga oid turli xil vazifalarni amalga oshirmoq- dalar. O‘zbekiston Respublikasi mustakilikka erishganidan so‘ng jamoat tashkilotlari, nodavlat tashkilotlar va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga katta vakolatlar berildi. Jamoatchilik yo‘li bilan ta’sir ko‘rsatish jamoat tashkilotlari va jamoaning ta’siri bo‘lib, u xalqning birdamligiga, shaxsiy o‘rnak ko‘rsatish, obro‘-e’tibor va ishontirish kuchiga asoslanadi. Huquq normalarining qo‘llanilishi ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish ham ularning samarali qo‘llanilishini ta’minlovchi muhim omillar- dan sanaladi.

Huquq normalari asosan davlat organlarining maxsus qarori, faoliyati orqali tatbiq etiladi. Huquqiy norma dispozitsiyasidagi huquq va burchlar- ni belgilash, sanksiyada nazarda tutilgan yuridik javobgarlikni qo‘llash bevosita vakolatli davlat organlari, vakolatli mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Davlat huquqiy normani tatbiq etar ekan, ijtimoiy ha- yotni tartibga solish, kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning tashkiliy asoslarini o‘rnatish maqsadida muayyan masalalarni hal etishni tegishli vakolatga ega bo‘lgan davlat organlari, mansabdor shaxslar qo‘lida mujas- samlashtiradi.