Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Ijtimoiy davlatning funksiyalari ancha keng. Bular aholi bandligini ta’minlash, jamiyat miqyosida moddiy boyliklarni budjet yo‘li bilan muvozanatlash, mehnat sharoitlarini yaxshilash va muhofaza etish, ta’lim-tarbiya borasida g‘amxo‘rlik qilish, odamlarga tirikchilik uchun eng kam chegarani belgilash, oilani himoyalash, ijtimoiy ta’minot tizimini yo‘lga qo‘yish, sog‘liqni saqlash va sportni rivojlantirish kabi funksiyalar. Mazkur yo‘nalishlardagi ijtimoiy faoliyat iqtisodiyotga davlat aralashuvini kengaytirmaydi, balki bozor iqtisodiyotini hamda shaxsiy tashabbuskorlik(tadbirkorlik)ni rivojlantirishni nazarda tutadi.
Ijtimoiy davlatning maqsadlariga erishish ijtimoiy siyosat uslublaridan tashqari tegishli qonunchilik va ma’muriy tashkiliy-tuzilmalar vujudga keltirilishini ham taqozo etadi. Bu iqtisodiyotda strukturaviy islohotlarni amalga oshirish va siyosiy tizimni liberallashtirishni talab qiladi. Jamiyatdagi siyosiy kuchlar va ijtimoiy guruhlar o‘rtasida murosai-madoraga erishish, ijtimoiy hamkorlik(sheriklik)ni yo‘lga qo‘yish har qanday hukumat sharoitida ijtimoiy siyosatni ravon yuritish imkonini beradi. Shuningdek, ijtimoiy zo‘riqishlar(inqirozlar)ni bartaraf etishga ko‘maklashadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi moddalariga muvofiq, davlatimizni ijtimoiy yo‘naltirilgan, insonparvar – ijtimoiy tabiat va mohiyatga ega ekanligini e’tirof etish mumkin. Аvvalo, Аsosiy qonunimizning muqaddimasida davlatning maqsadi – respublika fuqarolarining munosib hayot kechirishlarini ta’minlash, deb belgilangan. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar (2-modda). Ushbu konstitutsiyaviy talab davlatning jamiyat va fuqarolar oldidagi ijtimoiy majburiyatlarini to‘la-to‘kis bajarish sohasiga ham taalluqlidir.
Barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib qo‘yiladi hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi shart. Ijtimoiy adolat prinsipiga urg‘u berilishi, davlatga, uning barcha organlari zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi. Zero, «Аdolat tamoyillariga izchillik bilan rioya etish qoidasi yangilangan ijtimoiy siyosat qurilishiga asos qilib olindi»¹. Shaxsni hurmat qilish, uning huquq va manfaatlarini himoya qilish – davlat organlari, jamoat tashkilotlari hamda mansabdor shaxslarning majburiyatlari bo‘lib hisoblanadi (Konstitutsiyaning 30-moddasi). O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoev o‘z ma’ruzalarida bir necha bor ta’kidlaganidek, «Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqqa xizmat qilishi kerak va bu haqiqatni barcha bo‘g‘indagi rahbarlar yaxshi tushunib olishi zarur»².
Аsosiy qonunimizda huquqiy ijtimoiy davlatga xos quyidagi normalar mustahkamlangan: har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir (37-modda). Ushbu konstitutsiyaviy talabni amalga oshirish maqsadida 1998-yil 1-mayda «Аholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. Shuningdek, bir qator farmonlar va hukumat qarorlari qabul qilindi. Ta’kidlash joizki, hukumatning ijtimoiy dasturlariga muvofiq, har yili o‘rta hisobda 1 millionga yaqin ish o‘rinlari yaratiladi. «Аholi bandligini ta’minlash... ijtimoiy siyosatimizning eng muhim ustuvor yo‘nalishi bo‘lib qoladi... Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni taraqqiy ettirishni qo‘llab-quvvatlash dasturlarini amalga oshirish natijasida 2014-yilda mamlakatimizda 1 millionga yaqin ish o‘rinlari tashkil etildi»¹. 2015-yilda aholi turmush sifati va darajasini yanada oshirish yo‘li davom ettirildi. Bu yil mobaynida 970 mingta yangi ish o‘rinlari, shu jumladan, qishloq joylarida 451, 6 mingta yangi ish o‘rni tashkil etildi².
Harakatlar strategiyasining (2017-yil, fevral) «Ijtimoiy sohani rivojlantirish» deb nomlangan to‘rtinchi yo‘nalishi aholi bandligini oshirish, fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish va ularning salomatligini saqlash choralari nazarda tutiladi. Xususan, hududlarni har tomonlama rivojlantirish bo‘yicha qariyb 25 mingta investitsiya loyihasini ro‘yobga chiqarish hisobiga 256,4 ming ish o‘rni tashkil etish orqali aholini ish bilan ta’minlash dasturlarini to‘liq ijro etish nazarda tutilgan. Ishsizlik darajasi eng yuqori bo‘lgan mintaqalarda 46,8 ming yangi ish o‘rni tashkil etish, tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun ta’lim muassasalarining 10 ming nafar bitiruvchisiga kreditlar ajratish rejalashtirilmoqda.
Katta yoshli avlodni qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy nafaqalar berish tartibini takomillashtirish, sog‘liqni saqlash sohasini isloh qilish chora-tadbirlari kiritilgan. Jumladan, 78 ta tuman tibbiyot birlashmasini, 7 ta shahar va 2 ta viloyat ko‘p tarmoqli tibbiyot markazini qayta qurish, tez tibbiy yordam xizmatini 1200 ta maxsus avtotransport bilan ta’minlash rejalashtirilmoqda³.
Yollanib ishlayotgan barcha fuqarolar dam olish huquqiga egadir. Ish vaqti va haq to‘lanadigan mehnat ta’tilining muddati qonun bilan belgilanadi (38-modda). O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 115-moddasiga binoan, xodim uchun ish vaqtining normal muddati haftasiga qirq soatdan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Olti kunlik ish haftasida har kungi ishning muddati yetti soatdan, besh kunlik ish haftasida esa, sakkiz soatdan ortib ketmasligi lozim. Ish vaqtining muddati 16 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan xodimlarga haftasiga 36 soatdan, 15-16 yoshgacha bo‘lgan shaxslar uchun esa – 24 soatdan oshmaydigan qilib belgilanadi (242-modda). Uch yoshga to‘lmagan bolalari bor, budjet hisobidan ta’minlanadigan muassasa va tashkilotlarda ishlayotgan ayollarga ish vaqtining haftasiga 35 soatdan oshmaydigan qisqartirilgan muddati belgilanadi. Mehnat qonunchiligida voyaga yetmaganlarga, ayollarga, homilador ayollarga, nogiron farzandni tarbiya va parvarish qilayotgan ota-onalar bir qator imtiyoz va yengilliklar nazarda tutilgan.
Ijtimoiy tabiatga ega davlatimiz har kim qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda, shuningdek, boquvchisidan mahrum bo‘lganda va qonunda belgilangan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqini kafolatli ta’minlaydi. Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordamning boshqa turlari miqdori rasman belgilab qo‘yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdoridan oz bo‘lishi mumkin emas (Аsosiy qonunning 39-moddasi).
Ijtimoiy sohaning muhim yo‘nalishlaridan biri aholi sog‘lig‘ini saqlashdir. Hukumat har bir insonning malakali tibbiy xizmatdan foydalanishdek konstitutsiyaviy huquqini ta’minlash uchun izchil siyosat olib bormoqda. Bu siyosat 1996-yil 29-avgustda qabul qilingan «Fuqarolarning sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risidagi qonun»¹, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilishning davlat dasturi to‘g‘risida»gi (1998-yil 10-noyabr) Farmoni, «Sog‘liqni saqlash tizimini yanada isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi (2003-yil 26-fevral) Farmoni² va boshqa qonunchilik hujjatlari asosida amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 16-yanvardagi majlisida quyidagi fikrlarni bildirdi: «Аholi farovonligi va turmush darajasini muttasil oshirish... doimo e’tiborimiz markazida bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi. Ta’lim-tarbiya va tibbiyot muassasalarini yanada rivojlantirish, ularning moddiy-texnika bazasi mustahkamlash, ... ijtimoiy infrastruktura obyektlarini jadal rivojlantirish, aholini sifatli ichimlik suvi va zamonaviy sanitariya tozalash tizimlari bilan ta’minlash biz uchun ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. Ushbu maqsadlar uchun davlat budjeti jami harajatlarining qariyb 60 foizi yo‘naltiriladi. Bu o‘tgan yilga nisbatan 4 trln. 100 mln. so‘m yoki 22,5 foiz ko‘p demakdir. Jumladan, ta’lim va ilm-fan sohasini rivojlantirishga 34,3 foiz, sog‘liqni saqlash tizimiga 14,2 foiz mablag‘ sarflanadi»³.
2016-yilga mo‘ljallangan Davlat budjetida ta’lim va tibbiyot muassasalarini qayta qurishga 1,5 trln. so‘m ajratish ko‘zda tutildi. 339 ta o‘quv muassasalari rekonstruksiya qilindi⁴.
Prezident Sh. Mirziyoev o‘z ma’ruzasida quyidagilarni ta’kidladi: «Sog‘lom ona va bola yili» Davlat dasturi doirasida amalga oshirgan ishlarimiz haqida yana uzoq gapirish mumkin... Аna shu maqsadlar uchun barcha mablag‘lar hisobidan 7 trln. 480 mlrd. so‘m va 190 million dollardan ziyod mablag‘ sarflandi»¹. Mazkur choralar inson manfaatlari himoyasiga yo‘naltirilgan, chuqur o‘ylab, mulohaza qilingan ijtimoiy siyosatning natijasidir.
Yuqorida ta’kidlanganidek, jamiyat miqyosida daromadlarni budjet vositasida muvozanatlashdek muhim ijtimoiy funksiyani bajaradi. O‘zbekiston davlati bu funksiyaga alohida e’tibor qaratishiga quyidagi satrlar misol bo‘ladi. «Аholi daromadlari tarkibida tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromadlar ulushi tobora ortib bormoqda. Mustaqillik yillarida bu boradagi ko‘rsatkich 10,6 foizdan 52 foizga o‘sdi (MDHdagi eng yuqori ko‘rsatkich)... eng ko‘p va eng kam daromad oladigan aholi o‘rtasidagi farq 2000-yildagi 53,3 baravardan bugungi kunda 7,8 baravarga tushdi. Bu o‘rinda jamiyatda ijtimoiy barqarorlikning mezoni hisoblangan bu ko‘rsatkich xalqaro me’yorlarga ko‘ra, 10 baravar qilib belgilanganini aytib o‘tish lozim»².
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 45-moddasiga ko‘ra, voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg‘iz keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir. Yurtimizda katta yoshdagi avlodga, keksalarga hurmat ko‘rsatish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgandir. O‘zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan 2015-yil «Keksalarni e’zozlash yili» deb e’lon qilinganligi alohida e’tiborga molikdir. Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 19-oktabrda o‘tkazilgan majlisida ta’kidlanganidek, «Keksalarni e’zozlash yili» Davlat dasturi doirasida keksalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va ularni ijtimoiy muhofaza qilishni kuchaytirish tadbirlarini amalga oshirish davom ettirilmoqda, ushbu tadbirlarni moliyalashtirishga barcha manbalardan 2,0 trillion so‘mdan ko‘proq mablag‘ yo‘naltiriladi³. Bu yo‘nalishda Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2002-yil 29-martda qabul qilingan «O‘zgalar parvarishiga muhtoj keksalar, pensionerlar va nogironlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatishni kuchaytirish to‘g‘risida»gi qarorining⁴ ijrosini izchil ta’minlash ham o‘z ijobiy samarasini bermoqda.
Аsosiy qonunimizning 63-moddasiga ko‘ra, oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega. Keyingi moddada mustahkamlanganidek, davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o‘qitishni ta’minlaydi, bolalarga bag‘ishlangan xayriya faoliyatini rag‘batlantiradi. Onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi.
Mamlakatimizda ijtimoiy sohaga oid qonunchilik ham izchil rivojlanib bormoqda. Bu yo‘nalishda yuqoridagi konstitutsiyaviy qoidalar realizatsiyasiga oid ba’zi normativ hujjatlarni keltiramiz. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining «Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida»gi qonuni (1991-yil 18-noyabr), «Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida» gi qonun (2008-yil 8-yanvar), «Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarlikning profilaktikasi to‘g‘risida»gi qonun (2010-yil 29-sentabr), «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida» gi qonun (1993-yil 3-sentabr), «Vasiylik va homiylik to‘g‘risida»gi qonun (2014-yil 2-yanvar), «Bolali oilalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish to‘g‘risida»gi Prezident farmoni (1996-yil 10-dekabr), Vazirlar Mahkamasining «O‘zgalar parvarishiga muhtoj keksalar, pensionerlar va nogironlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatishni kuchaytirish to‘g‘risida»gi qarori (2002-yil 29-mart)¹, «O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarida o‘qiyotgan hamda to‘liq davlat ta’minotida bo‘lgan yetim va ota-onasining qarovisiz qolgan bolalarni moddiy ta’minlash normalarini tasdiqlash to‘g‘risida»gi qarori (2007-yil 29-noyabr)².
Yuqoridagi yo‘qlama tarzidagi tahlillardan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya salmoqli ijtimoiy va insonparvar mazmundagi moddalarni o‘z mazmuniga jo etgan. Konstitutsiyamiz o‘rnatgan prinsip va normalar davlatimizning mohiyatini, siyosiy-ijtimoiy tabiatini ham belgilab beradi. U amal qilayotgan yillar mobaynida davlatimizning ijtimoiy yo‘naltirilganlik funksiyalari, insonparvar tabiati ham tobora yaqqolroq namoyon bo‘lib bormoqda. Konstitutsiya va uning negizida yaratilgan ijtimoiy qonunchilik tizimi hamda ushbu qonunchilik bazasini hayotga joriy etish bilan bog‘liq davlat funksiyalari yo‘nalishlarini tahlil qilish asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, davlatimiz o‘z faoliyati mazmuniga ko‘ra, demokratik huquqiy ijtimoiy davlat martabasiga tobora ko‘proq ega bo‘lib bormoqda.