Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Sotsial normalarga – odat, axloq, din, etika, estetika kabi normalar kirgan. Ibtidoiy davrdagi sotsial normalar o‘sha tarixiy davr sharoitining va ishlab chiqarish munosabatlarining mahsuli bo‘lgan.
F. Engels insoniyatning «go‘daklik» davriga shunday tavsif bergan: «Bu urug‘doshlik tuzumi g‘oyat sodda bo‘lganligiga qaramasdan, qanday g‘aroyib tashkilot! Soldatlar, jandarmlar va politsiyalar, dvoryanlar, qirollar, noiblar, hokimlar yoki sudyalar, turmalar, protsesslar yo‘q bo‘lsa-da – hamma ishlar belgilangan tartibda boradi. Har qanday janjal va anglashmovchiliklar kimlarga taalluqli bo‘lsa – o‘shalarning kollektivi tomonidan, ya’ni urug‘ va qabila tomonidan, yoki ayrim urug‘larning o‘zi o‘rtasida hal qilinadi; kambag‘al va muhtoj kishilar bo‘lishi mumkin emas, kommunistik xo‘jalik va urug‘ qariganlar, kasallar va urushda mayib bo‘lganlarga nisbatan ado qiladigan vazifalarini yaxshi biladi. Hamma shu jumladan, xotin-qizlar ham teng va erkindirlar»¹.
Shunday qilib, ibtidoiy tuzum sharoitidagi ijtimoiy hokimiyat quyidagi o‘ziga xususiyatlar bilan ifodalangan:
birinchidan, urug‘ning butun jamoasi hokimiyatning birdan-bir manbayi
hisoblangan. Barcha jamoa a’zolari hokimiyatni amalga oshirishda ishtirok etganlar, uning to‘laqonli sohibi sanalganlar. Urug‘, qabila jamoasining o‘zi o‘zi uchun xulq-atvor qoidalarini o‘rnatganlar va ularga ixtiyoriy rioya qilganlar; ikkinchidan, urug‘ning barcha katta yoshdagi a’zolari ishtirokidagi
majlis (kengash)lar ijtimoiy hokimiyatning yuqori, oliy organi bo‘lgan. Umumiy majlis (kengash) urug‘ jamoasi hayotining, xo‘jalik faoliyatining barcha masalalarini hal etgan; uchinchidan, urug‘ jamoasining kundalik hayot-faoliyatini boshqarish
umumiy majlisda saylab qo‘yiladigan oqsoqol zimmasiga yuklatilgan. Boshqaruv ishlari hammaning manfaatini inobatga olib amalga oshirilgan. Oqsoqol o‘z shaxsiy manfaatini jamoa a’zolarining umumiy manfaatidan ustun qo‘yaolmagan. Muhimi, oqsoqol ham, harbiy yo‘lboshchilar ham yalpi ishlab chiqarish faoliyatida boshqalar bilan bab-baravar ishtirok qilganlar; to‘rtinchidan, ibtidoiy tuzumdagi ijtimoiy hokimiyat kuchga emas, balki obro‘ga, hurmatga, e’tirofga va odat qoidalariga, diniy talablarga tayangan. Qoidabuzarlar qattiq jazolangan. Majburlov, jazo choralarini qo‘llash butun urug‘ jamoasining amri bilan amalga oshirilgan. Majburlovni qo‘llovchi alohida, maxsus organlar bo‘lmagan; beshinchidan, qabila miqyosidagi ijtimoiy hokimiyat ham urug‘ doirasida-
gi hokimiyat singari tamoyillar asosida amalga oshgan. Bu davrda «ibtidoiy demokratiya» hukm surgan, deyish mumkin. Qabiladagi ijtimoiy hokimiyat qabila kengashi, umumiy yig‘ilishi, qabila boshlig‘i timsolida namoyon bo‘lgan.