Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

XIX bob. HOZIRGI DUNYO HUQUQIY TIZIMLARI

Dunyoning huquqiy Dunyoviy huquqiy tizimlarni ilmiy
1-§.xaritasi: asosiy mushohada qilish va talqin etish masalasi _tushunchalar bugungi kunda olimlar e’tiborini o‘ziga jalb qilayotgan dolzarb mavzu hisoblanadi. Hozir-
gi dunyo huquqiy xaritasi jamiyat taraqqiyotining mazkur bosqichida mavjud va faoliyat ko‘rsatayotgan ko‘plab milliy huquqiy tizimlarning yig‘indisidan iborat. Uning muhim jihati shundaki, ushbu huquqiy tuzilmalar turlicha rivojlanish darajasida bo‘lsa-da, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorlik, o‘zaro ta’sir munosabatlari mavjuddir. Ushbu o‘zaro aloqadorlik va ta’sir etish darajasi turlicha bo‘lishiga asosiy sabab eng kamida ikkita: birinchisi – alohida milliy huquqiy tizimlar bir qator o‘zaro umumiy xususiyat, belgi va o‘xshashliklarga ega; ikkinchisi – har biri aniq milliy huquqiy tizim bo‘lib, aksincha, qolgan boshqa huquqiy tizimlarga nisbatan ustuvorlik qiluvchi xususiyatlarga, o‘ziga xos belgilarga ega holatda namoyon bo‘ladi.
Qiyosiy huquqshunoslik bo‘yicha mutaxassis M. Bogdan shunday deydi: «hozirgi dunyoda mavjud yuzlab huquqiy tizimlar ustuvor o‘xshash belgilarga ega. Bu o‘xshashliklar, odatda, aynan bir yoki «o‘zaro juda yaqin jamiyat tiplari bilan», umumiy yoxud «jamiyat taraqqiyotining juda yaqin (o‘xshash) tarixiy shart-sharoitlari bilan», umumiy yo «juda o‘xshash dinlar bilan», shuningdek boshqa shunga o‘xshash holatlar bilan belgilanadi»¹. O‘xshash belgilar milliy huquqiy tizimlarni integratsiyalashga asos bo‘ladi. Farqli xususiyatlar esa ularni alohida, mustaqil tizim sifatida talqin etish imkonini beradi.
Jahon huquqiy tizimlarini tavsiflashda «tizim» tushunchasi markaziy kategoriya hisoblanadi. «Tizim», («sistema») tushunchasi avval ta’kidlanganidek, «qismlardan tashkil topgan majmua» degan ma’noni anglatadi².
Falsafiy qomusiy lug‘atda: «tizim, sistema (qismlardan iborat butun) – o‘zaro munosabat va aloqada bo‘lgan, muayyan yaxlitlikni hosil qiluvchi ko‘p qismlar (elementlar) majmui», – deb ta’rif berilgan³. Yana shu manbada quyidagi izohlarni uchratish mumkin. «Sistema» – yaxlit bir butunlik sifatida tashkil topgan obyektni ifodalovchi ijtimoiy-falsafiy kategoriya. Odatda, sistemani eng umumiy tarzda elementlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar birligi sifatida ta’riflaydilar. «Sistema» tushunchasi o‘z ma’nosiga ko‘ra «aloqa», «element», «butun», «birlik», «struktura», (elementlar o‘rtasidagi aloqalar sxemasi) tushunchalari bilan bog‘liq. Ushbu o‘rinda sistemali tadqiq etishning asosiy vazifalari: sistema elementlari, aloqalari va strukturasini, elementlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ajratishdir. Sistemaning mohiyatini metodologik tushunishga ko‘ra sistemalilik obyekt va hodisalarning o‘z xossasi deb emas, balki faoliyatning aniq bir maqsadga yo‘naltirilishi, tafakkurni tashkil etish sifatida ta’riflanadi¹.
Shunday qilib, sistema atrof-muhitdan, ijtimoiy hayotdan ajratib olingan o‘zaro ichki munosabat va aloqalar asosida birlashgan bir qancha elementlar va ular tarkibiy tuzilmalarining yaxlit bir butunligidir².
Yuridik adabiyotda yer yuzasida mavjud milliy huquqiy tizimlarni umumiy tarzda ifodalash uchun «dunyoning huquqiy xaritasi», «dunyoning yuridik geografiyasi», «huquqiy tizimlarning hamjamiyati» (uyushmasi) degan iboralar qo‘llaniladi. Mazkur kategoriyalar turli-tuman yo‘nalishdagi milliy huquqiy tizimlarning miqdor jihatdan katta qismini o‘z qamroviga olishi – masalaning bir tomoni. Ularning bundan-da muhim ikkinchi tomoni shundaki, bu terminlar ijtimoiy va tarixiy notekis shakllangan hamda turlicha rivojlanish bosqichida bo‘lgan huquqiy tizimlarni bir sinxron turkumga birlashtirib o‘rganish imkonini beradi. Shu narsaga e’tibor qaratish joizki, turli mamlakatlarning huquqiy tizimi, ayniqsa, qonunchiligi turfa tillarda, turli yuridik texnika qoidalari asosida va ma’naviyati, e’tiqodi, tarkibiy tuzilishi har xil bo‘lgan jamiyatlar uchun yaratiladi³. Bular ularni differensiyalashga, farqlashga asos bo‘luvchi jihatlardir.
Afsuski, «huquqiy tizim» kategoriyasini tahlil etganda ba’zan olimlar «huquq tizimi» ning tor doirasida fikr yuritadilar. Ammo, huquq tizimi o‘z tarkibiga huquq sohalari, huquq institutlari, huquq normalarini qamrab olgani holda huquqiy tizimning birgina elementini tashkil etadi. Ma’lumki, faqat huquqiy normalarning yig‘indisi huquqiy tizimni to‘la aks ettira olmaydi. Huquqiy tizim «huquq tizimi»ga nisbatan ancha keng, serqirra, murakkab ijtimoiy hodisadir.
Chexiyalik olim, akademik Imre Saboning talqiniga ko‘ra, «huquqiy tizim tushunchasi muayyan huquq tiliga tegishli bo‘lgan alohida tizimlarni ifodalashga xizmat qiladi», bunda gap «huquq normalarining oddiy yig‘indisi emas, balki mantiqiy jihatdan tuzilgan yagona huquqiy tizim to‘g‘risida boradi»⁴. U «huquqiy tizim» tushunchasini «huquq tizimi» kategoriyasi bilan aralashtirib yuborishdan ogohlantiradi. M.N. Marchenko ham I. Sabo kabi huquqiy tizim kategoriyasini huquq tizimi va qonunchilik tizimidan farqlaydi. Huquqiy tizim faqat huquqiy normalar yig‘indisi bo‘lmay, balki o‘z ichiga huquqiy mafkura, huquqiy ong, huquqiy siyosat, huquqiy madaniyat, yuridik amaliyot kabi boshqa huquqiy hodisalarni qamrab oladi. Rus olimi T.V. Kuxarukning fikricha, «jamiyat huquqiy tizimi» shunday ilmiy kategoriyalar sirasiga kiradiki, uning fanda vujudga kelishini faqat ijtimoiy taraqqiyot, jamiyat huquqiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zaro aloqadorlik, huquqiy borliqda tizimli xususiyatning mavjudligi bilan tushuntirish mumkin emas. U voqea va hodisalarga falsafiy tizimlilik nuqtayi nazaridan yondashish mahsulidir.
Milliy huquqiy tizimni anglashda «huquq tizimi», «huquqiy tizim» tushunchalaridan tashqari «huquq oilasi» kategoriyasining ma’nosini bilib olish ham maqsadga muvofiqdir. Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo‘lishicha, huquq tizimi huquqning ichki tarkibiy tuzilishidir. Ular: huquq normasi, huquq instituti va huquq sohasi (tarmog‘i) ni o‘z ichiga oladi. Huquqiy tizim esa, nafaqat huquq normalarining yig‘indisi, balki ularni harakatga keltiruvchi, o‘zaro bog‘liq huquqiy hodisalar yoki vositalar hamda ularning bir butun organizm sifatida harakatdagi ko‘rinishidir. Huquqiy tizim tarkibiga huquq normalari tizimi bilan bir qatorda, huquq ijodkorligi jarayoni va huquqni qo‘llash jarayoni, yuridik mazmundagi barcha hodisalar kiradi.
«Huquqiy tizim» tushunchasi keng ma’noda «huquqning tarixiy tipi» tushunchasiga o‘xshash tushuncha sifatida qo‘llaniladi. Bu tushunchalarning ikkinchisi bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadagi huquqiy tizimlarning barchasini qamrab oladi va eng muhimi, shu tizimlarga ham xosligini ifodalaydi. Biroq, «huquqning tarixiy tipi» tushunchasi hozirgi zamon huquqiy tizimlarining barcha ko‘rinishlarini qamrab ololmaydi¹.
Turli-tuman milliy huquqiy tizimlarning umumiy va o‘xshash belgilarining mavjudligi ularni guruhlashtirish, tasniflash, alohida huquqiy umumlashmalarga, huquqiy oilalarga biriktirish imkonini beradi. Qiyosiy huquqshunoslik huquqiy tizimlarning umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashdan tashqari, ularni turli tiplar, guruhlar va huquq oilalari bo‘yicha tasniflash imkonini beradi. Milliy huquqiy tizimlarni ularning turli jihatlari bo‘yicha qiyoslash mumkin. Bunday jihatlar qatorida huquqning strukturasi (tarkibiy tuzilishi), huquqning manbalari, huquqning jamiyat va davlat hayotidagi o‘rni, muayyan huquqiy tizim doirasida shakllangan yuridik texnika, huquqiy tizimning prinsiplari va boshqalar qabul qilinishi mumkin². Qiyosiy huquqshunoslikda va maxsus yuridik adabiyotlarda shakllangan ta’rifga binoan, huquqiy oila deganda, turli xususiyat va belgilarning umumiyligi asosida ajraluvchi hamda farqlanuvchi milliy huquqiy tizimlarning yig‘indisi tushuniladi¹.
Xalqaro huquq fanida ham «milliy huquqiy tizim» iborasi keng qo‘llaniladi. Bunda bir mamlakat miqyosida shakllangan va amal qiladigan huquqiy tizim nazarda tutiladi. Har bir mamlakatda davlat tuzilishi, davlat boshqaruv shakl va davlat organlari majmui turlicha va ularning huquqiy mustahkamlanishi (rasmiylashuvi) o‘ziga xos bo‘ladi. Shunga ko‘ra, mamlakat ijtimoiy-siyosiy voqeligiga mos milliy huquqiy tizim qaror topishi tabiiy. Ammo, tarixan o‘zaro yaqin rivoj topgan qator jamiyatlarda (mamlakatlarda) shaklan o‘xshash va mazmunan yaqin huquqiy institutlar, huquqiy an’ana, qadriyat va normalar qaror topadi. Xuddi ana shu huquqiy institutlar, voqeliklar va normalar turli milliy huquqiy tizimlarning bir huquqiy oilaga uyushishiga asos bo‘ladi. Bundan tashqari, mamlakatda istiqomat qilayotgan xalqning mentaliteti, millatning o‘ziga xos xususiyatlari, qadriyatlari, urf-odati va an’analari ham huquqiy tizimni shakllantirishga, uning mazmuniga ta’sir o‘tkazadi.
Demak, «huquq oilasi» huquq tizimi va huquqiy tizimga nisbatan keng ma’noli tushuncha bo‘lib, ularni o‘z tarkibiga qamrab oladi. Huquq oilasi ba’zan yuridik adabiyotlarda huquqiy tizim tushunchasi bilan aynanlashtiriladi². Qiyosiy huquqshuqshunoslik bilan shug‘ullanuvchi olimlar tomonidan «huquq oilasi» atamasi turlicha talqin etiladi. Jumladan, R. David «huquqiy tizimlar oilasi», K-O. Ebert va M. Reynstayn «huquqiy doiralar», I. Sabo «huquqiy tizimlar shakli», S.S. Alekseev «tuzilmaviy umumiylik» – deb ataydilar.
Huquq oilasi huquqiy tizimlarning paydo bo‘lishi, rivojlanishiga asos bo‘luvchi, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan, tarixan shakllangan, bir necha milliy huquqiy tizimlarning birligini ifodalovchi dunyo huquqiy voqeligining eng katta tarkibiy qismidir. Bir qator huquqiy tizimlarga xos bo‘lgan umumiy xususiyatni belgilab olish, ularni huquq oilalariga ajratish imkonini beradi. «Huquq oilasi» kategoriyasi yuridik belgilari o‘xshash bo‘lgan huquqiy tizimlar guruhini ifodalashga xizmat qiladi. Bu tushuncha o‘zaro o‘xshash yuridik belgilarga ega bo‘lgan huquq tizimlarining nisbiy birligini anglatish uchun xizmat qiladi va aytib o‘tilgan tizimlarning muayyan tarixiy rivojlanish xususiyatlarini, ya’ni tuzilishi, huquq manbalari, yetakchi huquq institutlari va sohalari, huquqiy madaniyati, an’anasi kabilarni aks ettiradi. «Huquq oilasi» instituti «huquqning tarixiy tipi» tushunchasiga nisbatan ikkilamchi, yordamchi hisoblanadi, huquq shaklining nisbatan mustaqilligini, huquqning texnik-yuridik mazmunini, o‘ziga xosligini aks ettiradi.
Shunday qilib, huquq oilasi deganda, bir huquq chegarasida tarixiy shakllanishining o‘xshashligi asosida birlashgan milliy huquq tizimlarining ozmi-ko‘pmi keng majmui, huquqiy manbalar tuzilishi, yetakchi huquq sohalari va huquq institutlari, huquqni qo‘llash, yuridik fanning umumiy jihatlari tushuniladi. Tahlillarga xulosa yasab, huquqiy tushunchalarni «obyekt doirasi» (hajmi) yoki tartibga solish jarayoni bo‘yicha tartiblashtirsak, dunyo huquqiy xaritasi: huquq oilalari, huquqiy tizimlar va milliy huquq tizimlari kabi iyerarxik ko‘rinishga ega bo‘ladi.