Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Tarixiy-siyosiy sharhlash usulida qonun chiqaruvchi idora belgilagan har bir normaning maqsadi va ma’nosini aniqroq tushunib olish uchun, sharhlanayotgan norma qabul qilinayotgan paytda yuzaga kelgan ijtimoiysiyosiy sharoit inobatga olinadi.
Tarixiy-siyosiy usulda sharhlashda tatbiq etilayotgan huquqiy normaning mazmuni qanday tarixiy sharoitda, davlatning qaysi organi tomonidan, qanday maqsadda qabul qilinganligi aniqlanadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan tahririda 89-moddaning mazmuni quyidagicha edi: «O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston Respublikasida davlat va ijro hokimiyat boshlig‘idir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ayni vaqtda Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanadi». Ushbu qoida O‘zbekistonning mustaqilligini mustahkamlash, o‘tish davrida mamlakatda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy barqarorlikni, fuqarolar tinchligi va farovonligini ta’minlashda mustahkam zamin bo‘ldi.
Mamlakatimizda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lida islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipini yanada chuqurlashtirish, oliy hokimiyat organlari tizimida ro‘y bergan muhim o‘zgarishlar tufayli mazkur qoida tadrijiy ravishda o‘zgarib bordi. O‘zbekiston Respublikasining 2007-yil 11-aprelda qabul qilingan konstitutsiyaviy qonuni bilan Konstitutsiyaning 89-moddasiga quyidagicha tuzatishlar kiritildi: «O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig‘idir (ta’kid muallifniki – X.O.) va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishi hamda hamkorligini ta’minlaydi».
Sharhlanayotgan normaning tarixiy kelib chiqish shartlari, ya’ni huquqiy norma ma’nosining qabul qilinishi tarixiga murojaat qilish orqali uni huquqiy tartibga solish tizimiga kiritishdan ko‘zlangan maqsad aniqlanadi. Sharhlashning tarixiy-siyosiy usulida normativ hujjatning matni bilan birga tarixiy hujjatlar, normativ-huquqiy hujjatlar loyihasining muhokama qilinishi va qabul qilinishi bilan bog‘liq materiallar, bunday hujjatlar chiqarilishi vaqtidagi urf-odatlar, yuridik amaliyotning ilmiy sharhlari va boshqa shu kabi qo‘shimcha manbalardan foydalaniladi. Sharhlovchi subyekt hayolan huquqiy normaning hayotga kirib kelishiga sabab bo‘lgan tarixiy sharoitlarga qaytib, o‘sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muhitni o‘rganib chiqadi.
Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning xodimlari uchun tarixiy-siyosiy sharhlash alohida ahamiyatga ega. Chunki, shu faoliyat davlat manfaatlari bilan, ularni himoya qilish bilan uzviy bog‘liq. Shuning uchun qonun chiqaruvchi idoraning siyosiy maqsadini tushunish, uning tarixini bilish ishning sifatli va muayyan maqsadga qaratilgan bo‘lishiga yordam beradi. Sharhlashning tarixiy-siyosiy usuli, masalan, ma’muriy, fuqarolik yoki intizomiy huquqbuzarlik chegarasida bo‘lgan jinoiy ishlarni tekshirishda katta ahamiyat kasb etadi. Tergovchi huquqbuzarlikning tarkibini tahlil qilib va huquqiy siyosatning zamonaviy talablarini hisobga olib, ish bo‘yicha qonunlar doirasida maqsadga muvofiq qaror qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu bilan u huquqiy normaning maqsadga erishishini ta’minlaydi.