Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Hozirgi zamon Roman-german huquq oilasi. Ro-
3-§.huquq oilalarining man-german huquq oilasiga Yevropa qit’asida umumiy tavsifi rim huquqi va mahalliy an’analar asosida yuzaga kelgan huquq tizimlari kiritiladi. U rim
huquqini italyan, fransuz va nemis universitetlarida o‘qitish yo‘li bilan XII–XVI asrlarda Yustinian qonunlari to‘plami asosida shakllangan, ko‘pgina Yevropa davlatlari uchun umumiy bo‘lgan yuridik fan sifatida yuzaga kelgan³.
Roman-german huquq oilasi uchun yozma huquqning mavjudligi, huquq asoslarining yagona iyerarxik tizimi, uning ommaviy va xususiy huquq sohalariga bo‘linishi, shuningdek, huquq tizimining sohalarga bo‘linishiga xosdir. Roman-german huquq oilasidagi barcha mamlakatlar huquqi uchun kodekslashtirilgan qonunchilik xosdir. Bu mamlakatlarning barchasida yozma konstitutsiyalar mavjud bo‘lib, ulardagi normalar oliy yuridik kuchga ega deb hisoblanadi. Mazkur huquq yuridik doktrinasi va qonunchilik amaliyoti odatdagi qonunning uch turini farqlaydi: kodekslar, maxsus qonunlar va normalarning to‘plangan matnlari.
Kontinental huquq tizimiga oid aksariyat mamlakatlarda fuqarolik, jinoyat, mehnat, fuqarolik protsessual, jinoyat-protsessual va boshqa kodekslar qabul qilingan va amal qiladi. Joriy qonunchilik tizimi ham serqirra va ko‘p tarmoqlidir. Ushbu qonunlar ijtimoiy munosabatlarning alohida turlarini tartibga soladi (masalan, bank faoliyatiga, tadbirkorlikka oid qonunlar). Roman-german huquq oilasi manbalari orasida qonun ijrosi yo‘lida qabul qilinadigan hujjatlarning: ma’muriy sirkulyarlar, reglamentlar, farmoyishlar, dekretlar alohida o‘rin tutadi va ularning hissasi ortib bormoqda. Odatlar ham roman-german huquq oilasida huquq manbalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. U ba’zida qonunga qo‘shimcha, qonundan tashqari hollarda ham qo‘llaniladi, masalan, Italiya dengiz huquqida dengiz odatlari katta o‘rin egallaydi. Umuman, bugungi kunda odatlar bu huquq oilasida mustaqil manba mavqeini yo‘qotmoqda.
Sud amaliyotining roman-german huquq oilasi manbalari tizimidagi ahamiyatiga kelsak, bu yerda doktrinaning yondashuvi anchagina qarama-qarshi mazmunga ega. So‘nggi yillar tendensiyasiga muvofiq, sud amaliyoti ushbu huquqiy tizimning yordamchi manbayi sifatida e’tirof etilmoqda. Avvalo, bu «kassatsiya presedenti» bilan bog‘liq. Zero, kassatsiya sudi – yuqori instansiya sudidir. Bunda sudning «oddiy» qarori (masalan, o‘xshash ishlar bo‘yicha umumiy analogiya yoki umumiy prinsiplarga asoslangan ishlar) kassatsiya bosqichidan o‘tib, o‘xshash ishlarni hal etishda boshqa sudlar faoliyatida faktik president sifatida qabul qilinishi mumkin.
Roman-german huquq oilasida uning asosiy tamoyillarini, nazariy masalalarini ishlab chiqqan doktrina alohida o‘rin egallaydi. Doktrina qonun loyihalarini tayyorlash faoliyatida ancha muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, undan huquqni qo‘llash faoliyatida (qonunlarni sharxlashda ham) keng foydalaniladi¹.
Yevropadagi qator davlatlar huquqining roman-german huquq oilasiga mansubligi milliy huquqiy tizimlar o‘rtasidagi ma’lum farqlarni istisno qilmaydi. Shuni eslatib o‘tish lozimki, bir tomondan, fransuz huquqi, ikkinchi tomondan, german huquqi shu modelga xizmat qilishdiki, buning asosida romangerman huquq oilasi ichida ikkita huquq guruhi ajratiladi: 1) roman huquqi guruhi, bunga Belgiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Italiya, Portugaliya, Ispaniya kiradi; 2) german huquq guruhi, unga Avstriya, Shveysariya va boshqa
¹ Qаrаng: Теория государства и права / Под ред. проф. В.К. Бабаева. – М., 2006. – 594-bet.
26–18-8
davlatlar tegishli. Roman-german huquqi oilasida fransuz huquqida eng kuchli deb tanilgan «rim (roman) huquqi» «german huquqi» guruhidan farq qiladi, «german huquqi»ga german huquqi fani ancha ta’sir ko‘rsatgan¹.