Odilqoriyev, N. Azizov, X

Ashtarxoniylar davlati. Shayboniy Abdulmo‘minxondan so‘ng taxtga chiqqan Pir Muhammad (1598–1601-y.) hukmronligi ko‘p davom etmaydi. Samarqand hokimi Boqi Muhammad Buxoro taxtini qo‘lga kiritib, xon deb e’lon qilinadi. Shu tariqa shayboniylarning bir asrlik hukmronligi tugaydi. Mamlakat boshqaruvi yangi sulola ashtarxoniylar qo‘liga o‘tadi.
Ashtarxoniylar sulolasi XV asr 30-yillarida Volga bo‘yida Oltin O‘rda (Jo‘ji ulusi)dan ajralib chiqqan Ashtarxon (Hoji tarxon, Astraxan) xonligini boshqargan mang‘it sulolasi vakillari bo‘lgan. Ular 1556-yilda Rus davlati tomonidan xonlik tugatilishi natijasida Movarounnahrga kelgan. Movarounnahrdagi ashtarxoniylar namoyandasi Yor Muhammadxon bilan shayboniylar o‘rtasida dastlab do‘stlik, so‘ngra quda-qarindoshlik munosabati o‘rnatilgan. Xususan, Boqi Muhammad ota tomondan ashtarxoniylarga, ona tomondan shayboniylarga mansubdir. Bora-bora ashtarxoniylarning mavqei oshgan. Mamlakatda e’tiborli viloyatlardan Samarqandni boshqarishga erishgan Boqi Muhammadxon oliy taxtni shayboniylardan tortib oladi. Shu bilan mamlakatda ashtarxoniylar sulolasining bir yarim asrlik faoliyati boshlanadi.
Oliy va mahalliy boshqaruvda ko‘chmanchi o‘zbek qabilalari boshliqlari bo‘lgan amirlarning ta’siri kuchli bo‘lgan. Viloyat hokimligiga asosan u yerda o‘rnashgan qabila amirlari hokim etib tayinlangan. Bu esa keyingi davrlarda davlatning parchalanib ketishiga olib kelgan. Hattoki, Buxoroda amirlar hukmronligiga asos solingan.
Ashtarxoniylar davlati 1740–1747-yillarda Eron shohi Nodirshoh ta’siri ostida bo‘ladi. Shu davrdan boshlab ashtarxoniy xonlarining mavqei rasmiy jihatdangina tan olinadi. Amalda hokimiyat boshqa bir mahalliy sulola mang‘itlar namoyandasi Muhammad Hakimbiy otaliq ixtiyoriga o‘tadi. 1753-yilda uning o‘g‘li Muhammad Rahim otaliq o‘zini Buxoro amiri deb e’lon qiladi. Shu tariqa Ashtarxoniylar xonligi tugatiladi.
Ashtarxoniylar hukmronligi davrida davlat boshqaruvida jiddiy o‘zgarish kuzatilmaydi. Oliy, markaziy va mahalliy hokimiyat dargohda mujassamlangan. Aniq ravishdagi dargoh va ijroiya (devonlar) taqsimotini bu davrda ham ko‘rmaymiz. Shuningdek, biror lavozimdagi amaldorga ijtimoiy mavqei va xon bilan munosabatiga qarab boshqa vakolatlar ham yuklatilgan.
Davlat boshlig‘i xon sulola vakillari – sultonlar tomonidan saylangan. Otaliq bu vaqtga kelib xondan keyingi birinchi o‘rinda turgan. U birinchi vazir vazifasini bajargan. Otaliqdan keyingi mansab devonbegi lavozimi
bo‘lgan. U soliqlar ro‘yxatini tuzish va to‘plash, boshqa davlatlar elchilarining yorliqlarini qabul qilish va uni xonga topshirish bilan shug‘ullangan.

18. 
    asr boshlariga kelib qushbegiboshining mavqei kuchaygan. Unga amaldorlarni mansabga tayinlash va unvon berish, xon yorlig‘isiz shaxsan yozma ko‘rsatmalar tarqatish, oliy qabullarda o‘z xohishiga ko‘ra ishtirok etish kabi vakolatlar berilgan.
    

Markaziy boshqaruv apparatida parvonachi in’om olganlarga yorliqlarini berish bilan shug‘ullangan. Dodxo xon nomiga kelgan arizalarni qabul qilish va qarorni arizachiga yetkazish ishini yuritgan. Katta inoq o‘zbek qabilalarining boshqaruvini olib borgan. Ko‘kaldosh siyosiy mirshablikni boshqargan. Yasovullar alohida topshiriqlarni bajargan. Bundan tashqari bosh qozi, harbiy qozi, shayxulislom kabi lavozimlar mavjud bo‘lgan.
Saroy qutvoli lavozimi alohida ahamiyatga ega bo‘lib, davlat xazinasi hisobidan amalga oshirilgan qurilish, obodonchilik ishlariga javobgar bo‘lgan.
Viloyat va shaharlar xonning harbiy vassallari tomonidan idora etilgan. Buxoro shahri maxsus hokim – dorug‘a tomonidan boshqarilgan. Poytaxtda mirshablik lavozimlari joriy etilgan.