Одилхон қори Юнусхон ўғли ҚЎшничилик ҳАҚлари ва одоблари

ҚЎШНИЛАРНИНГ ДАРАЖА 
ВА МАРТАБАЛАРИ
Қўшнилар асосан уч хил бўлади: 
1. Мусулмон, қариндош қўшни. Бундай 
қўшниларнинг ҳақи уч томонлама собит бўлади. 
Қўшничилик ҳаққи, мусулмонлик ҳаққи ва 
қариндошлик ҳаққи. 
2. Қариндош эмас, лекин мусулмон қўшни. 
Бунинг ҳақлари икки томонлама: қўшничилик ҳақи 
ва мусулмонлик ҳақи. 
3. Муслулмон бўлмаган қўшни. Бундай қўшнида 
фақат қўшничилик ҳуқуқи мавжуд. Салафи 
солиҳларимиз мусулмон бўлмаган қўшниларининг 
ҳам ҳақ-ҳуқуқларига риоя қилишган, уларга эҳсон 
ва илтифотлар кўрсатишган. Бу ҳақда келган 
ривоятлар жуда ҳам кўп ва хилма-хилдир. Абдуллоҳ 
ибн Умар разияллоҳу анҳу ҳар доим қўй сўйганида 
гўштидан ўзининг яҳудий қўшнисига ҳам беришни 
буюрар экан. Бошқа саҳобийлардан ҳам шу каби 
ривоятлар етиб келган.
Жобир разияллоҳу анҳудан ривоят [7]: Набий 
алайҳиссалом дедилар: 
“Қўшнилар уч хил бўлади: 
биринчиси, битта ҳақи бўлган қўшни бўлиб, бу 
қўшниларнинг ҳақи энг оз даражада бўлган 
тоифасидир. Кейингиси иккита ҳақи бўлган 
қўшни. Яна бири учта ҳақга эга қўшни бўлиб, бу 
қўшниларнинг ҳақи энг кўп бўлганидир. Битта 
ҳақга эга қўшни бу ўртада қариндошчилиги 

---

19
бўлмаган мушрик қўшнидир. Унда фақатгина 
қўшничилик ҳақи бор. Иккита ҳақи бўлган қўшни 
бу (қариндош бўлмаган) мусулмон қўшнидир. Унда 
мусулмонлик ва қўшнилик ҳақлари мавжуд. Учта 
ҳақга эга бўлган қўшни эса, мусулмон, қариндош 
қўшнидир. У мусулмонлик ҳақи, қўшничилик 
ҳақи ва қариндошлик ҳақларига эга” (Баззор 
ривояти).
ҚЎШНИЧИЛИК ЧЕГАРАСИ
Қўшничилик чегарасини белгилашда уламолар 
бир-биридан фарқли бўлган бир неча хил фикрларни 
илгари сурадилар. Салафи солиҳларимизнинг 
баъзиларидан, жумладан, Ойиша онамиз (Аллоҳ у 
кишидан рози бўлсин) ва Ҳасан Басрийдан (Аллоҳ 
у кишини раҳматига олсин): “қўшничиликнинг 
энг охирги чегараси қирқта хонадон бўлади”, деган 
сўзлар нақл қилинган. Авзоъий ва Ибн Шиҳобга кўра 
“ҳар тарафдан қирқта хонадон қўшни бўлади”
7
. Каъб 
ибн Молик разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган 
ҳадисда келишича [8], бир киши Набий соллаллоҳу 
алайҳи ва саллам ҳузурларига қўшнисидан шикоят 
қилиб келиб: “Мен бир қавмнинг маҳалласига 
кўчиб келдим. Лекин, ҳаммадан кўра кўпроқ 
қўшниларимнинг энг яқини менга азият бермоқда”, 
- деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи 
ва саллам асҳобларидан Абу Бакр, Умар ва Али 
розияллоҳу анҳумларга масжидларнинг эшигига 
бориб: