Odam va koʻpchilik jagʻogʻizli umurtqali hayvonlar ogʻiz boʻshligʻi (baʼzi balikdar halqumi)dagi suyak tuzilma; ovqatni tishlab uzib olish, chaynash va tutib turish uchun xizmat qiladi

зTish — odam va koʻpchilik jagʻogʻizli umurtqali hayvonlar ogʻiz boʻshligʻi (baʼzi balikdar halqumi)dagi suyak tuzilma; ovqatni tishlab uzib olish, chaynash va tutib turish uchun xizmat qiladi. Odamda bundan tashqari, baʼzi tovushlarni talaffuz etishda ham qatnashadi. Embrional rivojlanish davrida T. epitelial burmalar — tish plastinkalaridan hosil boʻladi. Homiladorlikning 5haftasidayoq homilada T. shakllana boshlaydi.
T.lar ketma-ket joylashib, tish yoyi yoki qatorini hosil qiladi. Katta yoshdagi kishilarda har bir tish qatorida shakli va ildizlar soni bilan bir-biridan farq qiladigan 16 ta T.: 4 ta kesuvchi, 2 ta qoziq, 4 ta kichik jagʻ va 6 ta katta jagʻ T. joylashgan. Yuqori va pastki T. qatorlari maʼlum munosabatda jipslashadi. Odatda, sut va doimiy T.lar boʻladi. Sut T.lar doimiy TI.lar shakliga oʻxshash, lekin kichik va ildizi birmuncha kaltaroq; ular emizikli yoshda yorib chiqadi va doimiy T.lar bilan almashguncha, yaʼni 12— 13 yoshgacha turadi. Bolalar T.ining shakllanishida ayolning homiladorlik davrida sifatli ovqatlanishi va bolalarni toʻgʻri ovqatlantirish (qarang Goʻdak) muhim ahamiyatga ega. Tish tuzilishi. T. koronka, boʻyin va ildizdan iborat; koronka va ildizni T. boʻyni chegaralab turadi. T. boʻyni toraygan boʻlib, uning atrofidagi shilliq qavat milk bilan oʻrab olingan. Koronka va ildiz ichida T. boʻshligʻi hamda ildiz kanallari bor. Kanal ildiz oxirida teshik orqali T. boʻshligʻiga ochiladi, bu teshik orqali T. boʻshligʻiga qon tomirlari va nerv tolalari oʻtadi. T.ning asosiy qismini dentin tashkil etadi. Koronka kismi emal, ildizi suyak toʻqima (sement) bilan qoplangan. T. ildizi va suyak katakchasi orasida uni ushlab turuvchi boylamlar (paylar) bor; ularni ildiz qobigʻi yoki periodont deyiladi. Periodontdan T. boʻshligʻiga T.ni oziklantiruvchi tomirlar va nervlar kiradi. T. ichidagi boʻshliqsa T. eti yoki pulpa bilan toʻlgan ildiz kanali bor. Pulpa gʻovak biriktiruvchi toʻqima, tomirlar, nervlar va har xil hujayralardan tuzilgan; pulpada T. dagi qattiq toʻqimalarning moddalar almashinuviga yordam beradigan hujayralar — odontoblastlar bor; ulardan kanalchalar orqali dentin ichiga kirib boruvchi shoxchalar (tarmokchalar) chiqadi.
T. kurtagida birinchi dentin, keyin emal hosil boʻladi. Avval ular, asosan, organik moddalardan iborat oʻziga xos toʻqimadan tuzilgan boʻlib, keyinchalik homiladorlikning 5oyi oxiriga kelib, bu oraliq moddalarga mineral moddalar, asosan, kaltsiy tuzlari singiy boshlaydi. Mineral tuzlar kristall holida oʻtirib, emal va dentinga qattiqlik beradi. Sut hamda doimiy T.larning dentin va emaldan tuzilgan koronkasi T. chiqishidan oldinoq shakllanib boʻlgan boʻladi. Emal juda qattiq boʻlib, tarkibida 96% gacha, dentinda esa 72% cha anorganik (mineral) moddalar bor.
Tish chiqishi maʼlum muddat va tartib asosida boʻladi. Bolalarda birinchi boʻlib pastki, keyin yuqori kesuvchi T.lar chiqadi (6—8 oygacha); bola 8—12 oyligida avval pastki yon, keyin yuqorigi yon kesuvchi T.lar chiqadi. Soʻngra tartib bilan birinchi jagʻ (12— 16 oy), qoziq (16—20 oy) va ikkinchi jagʻ T. (20—30 oy) chiqadi. Sogʻlom bolalarda bu muddat bir oz ilgariroq yoki kechroq kechishi mumkin. Koʻpincha bola 2 yasharligida 20 ta sut T. chiqib boʻladi. T. chiqishi fiziologik jarayon boʻlib, odatda, ogʻriq bilan kechadi; bu davrda bola isitmalashi, milki yalligʻlanib, qichishishi mumkin; u bezovta boʻla boshlaydi va qattiq narsalar (qoshiq, suyakdan qilingan va boshqalar)ni milkiga ishqalagisi keladi; soʻlak bezlarining faoliyati tezlashganligi tufayli koʻp soʻlak ajrala boshlaydi, bolada betoblik alomatlari paydo boʻlsa, darhol vrachga koʻrsatish zarur.
Doimiy Tlar 5—6 yoshdan chiqa boshlaydi; dastlab birinchi katta jagʻ T. (sut jagʻ T.lar orqasidan) chiqadi. 6—8 yoshda markaziy kesuvchi T. (oldin pastki, keyin kjrrigi); 9—10 yoshda yon kesuvchi T.lar, 12—14 yoshda qoziq va kichik jagʻ T. sut T.lar oʻrniga almashinib chiqadi. Ikkinchi katta jag T. 14 yoshda, akd T. esa, odatda, 16 dan 25 yoshgacha chiqadi. Doimiy T.lar chiqishidan oldin sut T.lar ildizi soʻrila boshlaydi; bu chiqib kelayotgan doimiy T.lar koronkasi tegib turgan yerdan boshlanadi.
Odatda, T. ovqatni uzib olish va chaynash funksiyasini bajaradi. Chaynash ovqat hazm qilishning boshlanishi boʻlib, ovqatni T. bilan maydalash va soʻlak bilan aralashtirishdan iborat. Soʻlak tarkibidagi fermentlar taʼsirida ogʻiz boʻshligʻida ovqatni hazm qilish boshlanadi. Ovqatni ogʻizda yaxshilab maydalash meʼdada uning toʻla gʻazm boʻlishiga imkon beradi. T. butunligi buzilsa yoki ogʻriydigan boʻlib qolsa, ovqat hazm qilish ham izdan chiqadi.
Tish anomaliyasi (T.ning qingʻirqiyshiq oʻsishi) har xil boʻladi: ayrimlari faqat xunuk koʻrinsa (kosmetik nuqson), boshqalarida chaynash buzilishi mumkin. Mac, bir guruh T.ning tugʻma boʻlmasligi yuz tuzilishini oʻzgartirib yuboradi. Baʼzan ayrim doimiy T. shakllanib boʻlgan boʻlishiga qaramay, chiqmasdan jagʻ ichida qolib ketadi (retinirlangan T.). Koʻpincha qoziq yoki aql T. shunday buladi. T. shakllanishining buzilishi homiladorlik davrida notoʻgʻri ovqatlanish bilan bogʻliq boʻlishi ham mumkin. Bolalar jagʻining bir oz oʻsmay qolishiga chirigan sut T.larni erta olib tashlash yoki doimiy T. kurtagining sut T. atrofidagi yalligʻlanish oqibatida irib, yoʻqolib ketishi sabab boʻladi. Baʼzan "ortiqcha" T. chiqadi yoki zich joylashib qoladi, koʻpincha markaziy kesuvchi T. orasida katta oraliq — diastema boʻladi; agar T. oʻrni boʻlmasa T.lar oʻz qatori tashqarisidan chiqadi.

• 
  T.ning juda. erta yoki kech chiqishi T. chiqishi buzilganligidan darak beradi. T.ning kech chiqishi koʻproq nimjon (meʼdaichak funksiyasi buzilgan, zotiljam, raxit boʻlgan) bolalarda kuzatiladi. Koʻpincha jagʻ suyagining oʻsishi tugaganda aql T. chiqishi qiyinlashadi. Bunda toʻliq chiqib ulgurmagan T. koronkasini qoplab turgan milk yalligʻlanadi, oʻz vaqtida davo qilinmasa, yalligʻlanish jagʻ suyagi pardasiga tarqaladi (qarang Periostit). T.ning shakllanishi va chiqishi davrida oʻzgarishlar boʻlsa, bolani stomatolog vrachga koʻrsatish zarur, u kasallanish sababini aniklab, tegishli davo tayinlaydi; lozim boʻlsa, soha mutaxassislari jalb etiladi. T. paydo boʻlishi va shakllanishi davrida bola organizmida moddalar almashinuvining buzilishi (oʻtkir infeksiya, toʻliq ovqatlanmaslik) natijasida T.ning qattiq toʻqimasi toʻla rivojlanib ulgurmaydi (bu emal gipoplaziyasi deb ataladi).
  

Baʼzan dentin emal bilan qoplanmay qoladi. Bundam tish, odatda, "ogrimaydi", lekin chirigan boʻladi, shuning uchun bolani vaqtvaqti bilan stomatolog vrachga koʻrsatib turgan maʼqul.
Tish shikastlaridan uning qimirlab qolishi (tushishi), koronkasining bir kismi chetnashi, ildizi sinishi koʻproq uchraydi. Bunda T. qattiq ogʻrib, atrofidagi toʻqimalar shishadi. T. shikastlanganda oʻz vaqtida stomatolog vrachga murojaat qilish kerak. T. yangi shikastlanganda davo qilinsa, uning ildizi saklab qolinadi.
Tish kasalliklaridan eng koʻp tarqalgani uning chirishidir (qarang Tish chirishi). T. kasalliklarining vujudga kelishida T.da hosil boʻladigan qatlamlar muhim rol oʻynaydi (qarang Tish toshi). T. chirishi oʻz vaqtida davolanmasa, pulpaga utib, uni yalligʻlantiradi (qarang Pulpit), keyinchalik yalligʻlanish T. atrofidagi toʻqimaga oʻtadi (qarang Periodontit). Hatto chirib yemirilgan T.ni muddatidan oldin olib tashlash bola jagining oʻsishini tuxtatadi va T. rivojlanishining buzilishiga olib keladi. Agar T. atrofida yalligʻlanish boʻlsa, koʻpincha doimiy T.lar kurtagi shikastlanadi. Lekin doimiy T.larning chiqishiga sut T.lar toʻsqinlik qilayotgan boʻlsa, ularni olib tashlash uchun stomatologga murojaat kilish kerak. Doimiy T.larni olib tashlash esa organizm uchun zararsiz deb boʻlmaydi. T.ni davolab boʻlmagan takdirdagina olib tashlanadi.
T. chirishidan tashqari flyuoroz, T.ning patologik siyqalanishi va gipersteziyasi (sezuvchanligi ortishi) kabi kasalliklari ham uchraydi.
Tish flyuorozi ichiladigan suvda ftor miqdori ortib ketishi bilan boglik, boʻlib, uning oldini olish uchun suv ftorsizlantiriladi.
T.ni va ogʻiz boʻshligʻini toʻgʻri parvarish qilish T. kasalliklarining oldini olish va oʻz vaqtida davolash imkonini beradi; yilda 2 marta stomatolog vrachga koʻrinib, u tavsiya etgan turli profilaktik chora va davoni bekamu kust bajarish T. holatini yaxshi saklashda muhim rol uynaydi.



Ovqat hazm qilish - avvalo fizik o’zgarishdan (ovqat moddasi maydalanib, aralashib eriydi) boshlanadi. Hazm yo’lida joylashgan bez shiralari ovqat moddalarining parchalanishida o’z kimyoviy ta’sirini ko’rsatadi. Oqsil, yog’, uglevodlar bez shiralarining tarkibidagi fermentlar ta’sirida oddiy kimyoviy birikmalarga aylanadi. Oqsillar aminokislotalarga, uglevodlar monosaxarid larga, yog’lar glitserin bilan yog’ kislotalarga parchalangandan so’ng ichak so’rg’ichlari orqali qon va limfaga shimilib hujayralar, to’qimalarga tarqaladi.

Odam hazm organlar sistemasida ovqat moddalarining parchalanib shimilishi uchun bir kecha kunduzda o’rtacha 10 l gacha (taxminan 1, 5 l so’lak, 2, 5 l me’da shirasi, 1 l me’da osti bezi shirasi , 1, 2 l jigar o’ti , 2, 5 l ichak shiralari va 1, 5 -2 l iste’mol qilingan suyuqlik) suyuqlik kerak bo’ladi. Shira tarkibidagi fermentlar spetsifik xususiyatga ega bo’lib, tananing optimal (qulay) (360 -370) temperaturasidagina ma’lum bir moddani parchalay oladi.


Hazm a`zolari tizimining ko‘pchilik a`zolari ichki embrional parda – entodermadan taraqqiy qiladi. Og‘iz bo‘shlig‘i va to‘g‘ri ichakning ostki qismlari esa tashqi embrional parda ektodermadan taraqqiy qiladi. Ichak nayi devorining muskul va seroz qavatlari mezenxima to‘qimasidan rivojlanadi. Ovqat hazm qilish kanali pushtada birlamchi ichak nayi shaklida bo‘lib, homilada u og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach, me’da va ichaklarga bo‘linadi. Hazm tizimi homila hayotining 4 -oyidan faoliyat ko‘rsata boshlaydi. Bu davrda homila ichagida bargrang mekoniy bo‘lib, uning tarkibiga epiteliy hujayralari, shilliq, o‘t, hamda homila yotgan amnion suyuqligi tarkibidagi moddalar bo‘ladi. Homila davrining so‘ngida hazm tizimi yangi tug‘ilgan bolaning hayotiy vazifalarini bajarish qobiliyatiga ega bo‘ladi.

Ovqat hazm qilish kanali pushtda birlamchi ichak nayi shaklida bo‘lib, homilada u og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach, me’da va ichaklarga bo‘linadi. Hazm tizimi homila hayotining 4 -oyidan faoliyat ko‘rsata boshlaydi. Bu davrda homila ichagida bargrang mekoniy bo‘lib, uning tarkibiga epiteliy hujayralari, shilliq, o‘t, hamda homila yutgan amnion suyuqligi tarkibidagi moddalar bo‘ladi. Homila davrining so‘ngida hazm tizimi yangi tug‘ilgan bolaning hayotiy vazifalarini bajarish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Birlamchi ichak nayining boshlang‘ich qismidan rivojlanuvchi a’zolar Hazm tizimining oldingi uchi ektodermadan taraqqiy etadi. Bosh miyaning oldingi qismi tez o‘sishi natijasida peshona bo‘rtig‘i, uning ostida esa botiqlik-og‘iz ko‘rfazi hosil bo‘ladi. Og‘iz ko’rfazi chuqurlashib entodermadan hosil bo‘lgan birlamchi ichak nayini oldingi uchiga yaqinlashadi va uni qoplagan ektoderma birlamchi ichak entodermasi bilan qo‘shilib epitelial halqum pardasini (membrana pharyngea) hosil qiladi. Homila hayotining 3 -haftasida bu parda so‘rilib, og‘iz ko‘rfazi birlamchi ichak bo‘shlig‘i bilan qo‘shiladi. Og‘iz ko‘rfazi yon va past tomondan I visseral ravoq hosilalari bilan chegaralangan.


Birlamchi ichak nayining boshlang‘ich qismidan rivojlanuvchi a’zolar hazm tizimining oldingi uchi ektodermadan taraqqiy etadi. Bosh miyaning oldingi qismi tez o‘sishi natijasida peshona bo‘rtig‘i, uning ostida esa botiqlik – og‘iz ko‘rfazi hosil bo‘ladi. Og‘iz ko’rfazi chuqurlashib entodermadan hosil bo‘lgan birlamchi ichak nayini oldingi uchiga yaqinlashadi va uni qoplagan ektoderma birlamchi ichak entodermasi bilan qo‘shilib epitelial halqum pardasini hosil qiladi. Homila hayotining 3 haftasida bu parda so‘rilib, og‘iz ko‘rfazi birlamchi ichak bo‘shlig‘i bilan qo‘shiladi. Og‘iz ko‘rfazi yon va past tomondan I visseral ravoq hosilalari bilan chegaralangan. Bu ravoqning yuqori jag‘ o‘simtasidan: yuqori jag‘, tanglay, yuqori labning tashqi qismi, lunj, burun bo‘shlig‘ining yon devori hosil bo‘ladi. Juft pastki jag‘ o‘simtasining birikishidan esa pastki jag‘, pastki lab, og‘iz bo‘shlig‘ining tubi hosil bo‘ladi.

Og‘iz bo‘shlig‘i hazm a’zolari tizimining boshlang’ich qismi. Og’iz bo’shlig’i pastdan og’iz diafragmasi yuqoridan qattiq va yumshoq tanglay, yon tomondan lunjlar, old tomondan lablar bilan chegaralansa, orqada tomoq teshigi vositasida halqum bilan qo’shiladi. Tishlar va jag’larning alveolyar o’simtalari og’iz bo’shlig’ini ikki: og’iz dahlizi va xususiy og’iz bo’shlig’iga ajratadi. Og’iz dahlizi tashqi tomondan lablar va lunj bilan, ichki tomondan esa tishlar va milk bilan chegaralanadi. Og’iz dahliziga kirish og’iz tirqishi lablar bilan chegaralanadi.



Tishlar (dentes) ovqat hazm qilishda ishtirok etib qolmay, odamda so’z bo’g’inlarini hosil qilishda ham qatnashadi. Ular yuqori va pastki jag’ning tish katakchalarida milklarning yuqorigi chekkasida joylashadi. Tishlar kimyoviy tarkibi va fizik xususiyatlari jihatidan suyaklarga o’xshaydi va ulardan kelib chiqishi bilan farq qiladi. Tish uch qismdan: toji, bo’yni va ildizidan iborat. Tish toji (corona dentes) og’iz bo’shlig’ida ko’rinib turgan qismi bo’lib, to’rtta yuzasi bor. Tilga qaragan yuzasi (facies lingualis), og’iz dahliziga qaragan yuzasi (facies vestibularis) kesuv va kurak tishlarda lablarga qaragan (facies labialis), kichik va katta oziq tishlarda lunjga qaragan (facies buccalis) bo’ladi. Tishlarning o’zaro yondoshgan yuzasi (facies contactus) va chaynov yuzasi (facies occlusalis) tafovut qilinadi.