Odam va hayvonlar fiziologiyasi fanidan “Qon tomirlarining anatomik va funksional klassifikatsiyasi”

I.Asosiy qism

I.1 Qon tomirlarining anatomik tuzilishi

Qon tomirlar katta-kichik shakldagi naylar tizimidan tuzilgan bo’lib,qonni barcha a’zo va to’qimalarga yetkazib berish va qonni faqat qon tomirlarda oqishini ta’minlaydi.Qon tomirlarga arteriyalar,arteriolalar,qon kapillyarlar(gemokapillyarlar),venullalar,venalar va arteriolavenullalar anastomozlar kiradi.

Tomirlar devorining tuzilishi.Kapillyarlardan tashqari boshqa qon tomirlarining devoir bir xil qavatlardan iborat bo’ladi.Ammo,ular ham bir biridan bir necha xil xususiyatlari bilan farqlanadi(1-rasm).Tomirlar devori qavatlari:

Ichki-tunica intima

O’rta-tunica media

Tashqi-tunica externa seu adventitia.

Tomir devorining ichki tuzilishi.

Tomirlarning ichki qavati endoteliy, endoteliy osti qavati va elastic tolalardan iborat.Endoteliy epiteliy to’qimasining maxsus turi bo’lib,qon va to’qima suyuqligi o’rtasida yarimo’tkazgich vazifasini bajaradi.Endoteliy ba-

3

1-rasm.

zal membranada yotadi.Tomirlar ichki devorida bir tekis joylashadi,yadrosi bor qismi bo’rtib turadi.Tomir endoteliysining vazifalari turlicha :

1.O’zidan antitrombotik omil ishlab chiqaradi.U qonning qon tomirlari ichida ivib qolmasligini ta’minlaydi.

2.Mahalliy qon tomirlari tonusini va qon oqishini ta’min-

4

lab turadi.

3.Ular immun hamda yallig’lanish jarayonlarida ishtirok etadi.Ular maxsus moddalar ishlab chiqaradi,ular interleykinlar deyiladi.Ular yallig’lanish o’chog’ida leykotsitlarning faollashishini ta’minlaydi.

2-rasm

5

Endoteliy osti qavati siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tashkil topgan bo’lib, o’zida ko’p miqdorda yulduzsimon hujayralar ham tutadi.Bu qavatda shuningdek,ko’ndalang yo’nalgan mushak hujayralarini ham uchratish mumkin.Endoteliy osti qavatidan chuqurroqda siyrak elastik tolalar qavati joylashgan bo’lib(2-rasm),ular halqasimon va bo’ylama tartibda joylashgan.Tomirlarning o’rta qavati halqasimon joylashgan mushak tolalari va ular orasidagi elastic va tor’simon tolalardan iborat.Tomirlarning tashqi ya’ni adventitsial qavati shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan bo’lib,unda ko’p miqdorda kollagen va elastic tolalar bo’ladi.Tomirlarning tashqi qavati boshqa a’zolarning biriktiruvchi to’qimasi bilan qo’shilib ketadi.Tashqi qavatda tomirlarning tomiri(vasa vasorum)va nervi (nervi vasorum)joylashgan bo’ladi.Ular tomir devorining oziqlanishi va innervatsiyasini ta’minlaydi.Arteriyalar devorining tuzilishiga ko’ra 3 guruhga bo’linadi:elastic tipdagi,mushak-elastik tipdagi va mushak tipidagi arteriyalar.

Kapillyarlarning qaysi a’zoda joylashishiga ko’ra bir nehca xil bo’ladi.Birinchi turi uzluksiz kapillyarlar bo’lib uzluksiz joylashgan endoteliy va bazal membranadan iborat.Ular terida va mushakda va nerv sistemasida bo’ladi.

6

Ikkinchisi fenestrlangan kapillyarlar bo’lib,devoir kichik teshikchalar tutgan endoteliy va uzluksiz bazal membranadan iborat.Fenestrlangan kapillyarlar ichak vorsinkalarida, endokrin bezlarida va buyrak koptokchalarida bo’ladi.Uchinchisi sinusoid kapillyarlar bo’lib,ilma-teshik endoteliy va uzuq yuluq bazal membrana tutadi.Bu turdagi kapillyarlar suyak ko’migida,taloqda va ba’zi endokrin bezlarida uchraydi.Jigar hujayralarida sinusoid kapillyarlarning maxsus turi uchraydi.Ularning bazal membranasi umuman yo’q(3-rasm).

Arteriol-venulyar anastomozlar,u shunday tizimki,arteriyalarda oqayotgan qon kapillyarlarga quyilmasdan to’g’ridan to’g’ri venalarga o’tib ketadi.Tomirlardagi qon oqimining boshqarilishida va qon bosimini me’yorida ushlab turishda katta ahamiyatga ega.Ular tufayli qon a’zolarga keraklicha yetkaziladi.

7

3-rasm

8