Odam anatomiyasi

Jismoniy yuklamalar ta’sirida muskul sistemasida adaptatsion uzgarishlar.
Ma’lumki, turli jismoniy yuklamalar organizmda adaptatsiya jaraenini rivojlanishiga olib keladi. Jismoniy yuklamalar organizmga uzining ta’sir etish kuchi bilan, xajmi va shiddati, kayta-kayta takrorlanishi va tiklanish muddatlari bilan ta’riflanadi. Bu xollarni xisobga olish va nazorat etish zarur, chunki adaptatsiya jaraeni turli yunalishda utishi mumkin. Oddiy xarakatlardan tortib murakkab yukori mutaxasislashgan sport mashklarni asosan tayanch-xarakat tizimi tomonidan bajariladi. Organizmda jismoniy yuklarga eng ta’siruvchan va labil (uzgaruvchan) sistemalardan muskul sistemasi xisoblanadi. Jismoniy mashklar natijasida muskullarni ishi intensivlanashadi – bunday xolatni muskulning giperfunktsiyasi deiladi. Odam organizmi yaxlit bir sistema bulib, bir tizimdagi uzgarishlar boshka tizimlarda xam struktur uzgarishlarga olib keladi. Demak morfologik uzgarishlar nafakat suyak-muskul sistemalarda, balki kon-aylanish, nerv, nafas olish, endokrin sistemalarda ko’zatiladi. Sport amalietida sportchilarga trenirovka jaraenida dinamik va statik yuklamalar beriladi. Trenerlar tomonidan statik va dinamik yuklamalar xamkor xolda kullniladi. Agar bu yuklamalar aloxida xolda berilsa, unda muskul sistemasida kuyidagi uzgarishlar ko’zatiladi:
Statik va dinamik yuklamalar ta’sirida muskul sistemasida morfologik uzgarishlar.

		Statik yuklamalar	Dinamik yuklamalar
1.		Muskulning xajmi keskin xolda ortadi.	Muskulning xajmi me’eriy xolda ortadi.
2		Muskulning payli uchlari yaxshi rivojlanadi va chuziladi.	Muskulning korinchali kismi chuziladi, payli uchlari kaltalashadi.
3.		Muskulning payli uchlarini suyakka birikish satxlari katta buladi.	Muskulning payli uchlarini suyakka birikish satxlari kichik buladi.
4	Muskulning tayanch va trofik apparatlari yaxshi rivojlanadi: (endomiziy, peremiziy, yadro va umumiy axamiyatga ega bulgan organellar)		Muskul tolasining kiskartiruvchi apparati yaxshi rivojlanadi (miofibrillalar)
5.		Muskul tolalarida sarqoplazmasi kup, miofibrillalari turli yunalishda, tarkok va tartibsiz joylashgan.	Muskul tolalarida sarqoplazmasi kam, miofibrillalar zich va parallel xolda joylashgan.
6.		Muskul tutamlari orasida siyrak tolali biriktiruvchi tukima rivojlanadi.	Muskul tutamlari orasida zich tolali biriktiruvchi tukima rivojlanadi.
7.		Muskul tarkibidagi nerv oxirlarining satx maydonlari kengliga karab oshadi. Kon kapillyarlarni mikdori ortadi va nozik tutamli turlar xosil buladi.	Nervlarni soni 4-5 marta ortadi. Nerv oxirlari muskul yuzasi buylab chuziladi. Muskul yuzasi bilan kontakt etuvchi kapillyarlar tur maydonlarining satxi kengayadi. Rezerv va kushimcha kapillyarlar ishga tushadi.

XVIII asrda jismoniy yuklar ta’sirida muskullarda adaptatsiya jaraeni gipertrofiya yo’li bilan utishi aniklangan edi. Gipertrofiya bu organni xajmini oshishga aytiladi. Organning xajmini ortishi uning tarkibiga kiruvchi xamma tuzilmalarni xajmini oshishi xisobiga rivojlanadi. Adaptatsiya jaraenining ikkinchi yo’li – bu giperplaziya. Giperplaziya – bu a’zoni tashkil etuvchi tuzilmalarning mikdoriy ortishiga aytiladi. Giperplaziyada xujayralarning mitoz yeki amitoz yo’li bilan bulinishi orqali, a’zo tuzilmalarini mikdori oshadi. Ilmiy adabietda muskullarning adaptatsiya jaraeni nafakat gipertrofiya, giperplaziya yo’li bilan xam utadi degan tushunchalar yuritiladi. Professor Gudzь N.Z. tomonidan utkazilgan tekshirishlarga kura, giperplaziya muskul tarkibidagi tolalar ichida uzunasiga ketgan yeriklarni paydo bulishi bilan boshlanadi. Bu yerik butun tola buylab tarkalib, muskul tolasini ikkiga buladi. Yangi xosil bulgan kiz tolalar atrofidan biriktiruvchi tukimali parda xosil buladi va ikkita tola bir biridan ajaraladi. Muskul tarkibidagi bir nechta tolalarning uzunasiga karab bulinishi, tolalarning umumiy sonini ortib borishiga olib keladi. Lekin, tolaning uzunasiga bulinishi, xujayraviy bulinishning turi deb xisoblab bulmaydi. Eslatib utish lozim, skelet muskulaturasi kundalang – targil muskul tukimasidan tuzilgan. Tukima degan atama shartli, chunki skelet muskulaturasi simplastik tuzilma bulib, xujayralardan emas, tolalaridan tuzilgan. Mitoz yeki amitoz bulinishda bitta yadro tarkibidagi xromosomalar yeki DNK xolidagi irsiy material kiz xujayralarida teng taksimlanadi. Muskul tolaning tarkibida esa sarkolemma tagida kup mikdorda tizim xolda yadrolar joylashgan. Xech kanday xujayraviy bulinish bunday tuzilmada sodir bula olmaydi. Lekin skelet muskulaturasida giperplaziya ko’zatiladi va bu jaraen boshkacha yo’l bilan ketadi. Muskul tukimaning tarkibida yosh, yetilmagan mioblastlar ko’rtakchalar shaklida uchraydi. Ana shu mioblastlar takomili va voyaga yetilishi natijasida giperplaziya jaraeni muskullarda sodir buladi.

Yukori darajali jismoniy yuklamalar ta’sirida muskullardagi uzgarishlar.
Ogir jismoniy ishdan sung muskulni tiklanishi uchun yetarli dam olish vakti ajratilishi lozim. Agar sportchini imkoniyatidan ortik darajada mashklar bajarilishi davom etilsa, yuklamani xajmi ortib borilsa, sportchida uzi sezmaydigan mikrotravmalar paydo buladi. Agar mikrotravmalar uz vaktida davolanmasa, suyak va suyak ustki pardalarning trofikasi buziladi va bir kancha morfologik uzgarishlar paydo buladi. Maksimal, submaksimal yuklamalar ta’sirida muskul sistemasida degenerativ - destruktiv uzgarishlar rivojlanadi, va bu uzgarishlar muskulning xususiyatlarini tiklanishiga salbiy ta’sir kursatadi, aks xolda, organizmda surunkali charchash yeki zurikkish yuzaga keladi. N.Z. Gudzь surunkali charchash natijasida muskullarda yuzaga keladigan morfologik uzgarishlarni ikki tomonlama bulishini kursatdi. Bir tomondan muskul tolalarini parchalanish jaraeni ko’zatiladi, ikkinchi tomondan muskul tukimasida ishchi gipertofiya davom etadi (zurikish darajasiga karab uzgarishlar ko’zatiladi). Mion tarkibidagi miofibrillalar sarqoplazmada uz yunalishini yukotgan va tarkok xolda joylashgan, ba’zi joylarda miofibrillalarni uzilishi yeki aloxida bulakchalarga bulinib ketishi ko’zatiladi, natijada muskul kundalang-targillik xususiyatini yukotadi. Sarkolemma ostida joylashgan yadrolarni erib ketishi xam ko’zatiladi. Sarqoplazmada vakuollalar (bushliklar) paydo buladi va ularni ichiga biriktiruvchi tukimaning elementlari usib kira boshlaydi va muskul urnida biriktiruvchi tukima rivojlanadi. SHunday kilib, jismoniy yuklamalar ta’sirida muskul sistemasida murakkab uzgarishlar kelib chikadi va bu uzgarishlarning negizida ishchi gipertrofiya yetadi. Xar bir sport turi uzining mutaxasislashgan yuklamalari bilan ta’riflanadi va bu yuklamalarni bajarilishi muayayn muskul guruxlarining faoliyati bilan boglik. SHuning uchun turli mutaxasisli sportchilarda muskul guruxlari bir xilda rivojlanmaydi va xar xil kuchni namoen etadi.
Xar kanday jismoniy mashыlarning bajarilishidan oldin, tananing a’zolari va tizimlari shiddatli faoliyat bajarilishiga tayyorgarlik davrini tstishi lozim. Bu davrning asosiy mo’iyati shundaki, jismoniy mashыlarni bajarishga birdaniga kirishganda, turli a’zolar va tizimlar oliy faoliyat bajarilish darajasiga bir vaыtda emas, balki oldinma-ketin, turli vakt oraliklarida kirishadilar. Oliy darajali jismoniy mashklarni bajarishga tayyorgarlik davrida tana a’zolari bir vaktda, ya’ni sinxron ravishda yukori darajali faoliyat ktsrsatish uchun tayyorgarlik kuradi. Tayergarlik davridan stsng, oddiy elementlardan tashkil topgan xarakatlar bajariladi, stsng mashыlar strukturasi murakkablashadi, ularning bajarilish tempi, ritmi oshadi va organizmning xamma tizimlari maksimal ravishda yuыori nagruzkalarni bajarishga, oliy darajali faoliyat bajarishga tayyorgarligini namoen etadi. Tayyorgarlik davrida fakat muskullarni “kizishi” sodir bulmasdan, balki – kon aylanish, nafas olish va boshka tizimlar faoliyati asta ortib borib, ular organizmning adaptatsiya yeki moslashuv davrida erishgan jismoniy imkoniyatlarini yukori darajada namoyon bulishini ta’minlaydi.