Odam anatomiyasi

Qadimgi davrdagi dastlabki anatomik ma’lumotlar.
Anatomiya fani uzining tarixiy rivojlanishida juda murakkab va uzok yo’l bosgan. Fanning tarakkiyoti bir tekisda utmasdan turli davrlarga xos bulgan ideologiya uz ta’sirini kursatgan. Diniy dunyo karashlar buyicha odam murdasini kesib urganish, odam tanasini tuzilishini bilish gunox deb xisoblangan va ana shunday diniy ideologiya xukm surgan davrlarda anatomiya fanining tarakkietiga katta zarar keltirilgan. Bir kancha buyuk olimlar jazolangan, surgun kilingan, xatto ulim jazosiga xukm kilingan. Ruxoniylar xukmronlik kilmagan davrlarda esa anatomiya rivojlangan va katta kashfiyotlar va yangiliklar kiritish bilan ifodalangan.
Anatomiyani urganish juda kadimgi asrlardan xali jamiyatlar paydo bulmagan davrdan boshlangan. Ibtidoiy odamlar uz faoliyati natijasida ov kilgan xayvonlarni uldirganda, turli a’zolarni tuzilishini joylashuvini ko’zatishgan va kaysi a’zo xayotiy axamiyatga ega bulganligini farqlashgan. Keyinchalik xayvon organizmini tuzilishi asosida odam tanasini chuqur urganishga xarakat kilingan. Kadimgi SHark mamlakatlarida – Xindiston, Misr va Xitoyda dastlabki anatomik ma’lumotlarga ega bulishgan. Ammo odam tanasining tuzilishi xakidagi bu tushunchalar juda yuzaki va xato ma’lumotlarga ega bulishgan. Misrning kadimgi papiruslarida, Xitoydagi “Tibbiet konunlari”, Xindistondagi “Xayot kitobi” degan asarlarida odam anatomiyasidan ma’lumotlar berilgan. SHu kitoblar asosida kadimgi tibbiyotshunoslar odam organizmini sixat-salomatligini, kasalligini aniklashni va davolashni olib borishgan.
Bizning eramizgacha 700-600 yillarda Kadimgi Gretsiyada odam anatomiyasidan sistematik ma’lumotlar tuplangan. Anatomiya faniga kadimgi greklar bir kancha anatomik ilmiy tushunchalar kiritishgan. Bulardan, anatomik atamalar kiritilishi va shu kungacha anatomiyada kup grekcha atamalar saklanib kolgan: arteriya, angiologiya, splen - talok va xokazo. Greklar 700 ga yakin anatomik tuzilmalarni tasvirlashgani ma’lum. Kadimgi Gretsiyaning antik davri dunega kuchli fikrlash kobiliyatiga ega bulgan Gippokrat, Platon, Aristotelь, Gerofil, Erazistrat kabi utkir zexili va nixoyatda donishmand olimlarni yetishtirib berdi. Ilmiy adabietlarida kayd etilishiga kura, bu olimlar tabiat xodisalarini iloxiy kuchga boglab emas, balki tabiat konuniyatlari asosida taxlil kilganlari tufayli “birinchi materialistlar” deb tan olinganlar. Ularning yaratgan asarlari asosida anatomiyani xakikiy fan sifatida shakllanishiga asos yaratildi.
Gippokrat (eramizdan 460-377 yil ilgari yashagan) buyuk grek taffakurshunosi, butun dunega “tibbietning otasi” degan nom bilan mashxur. SHu kunga kadar xamma mamlakatlarda tibbiy oliygoxlarni bitiruvchilari, bulajak doktorlar Gippokrat kasamini kabul kiladilar. Gippokrat nafakat kasalni, balki shu bemorni uzini, uning ijtimoiy va yashash sharoitlarini chuqur urganish kerak degan fikrlarni yuritgan va tibbiet soxasidagi iboralari bugungi kungacha uz axamiyatini yukotmadi.rasm №1
Gippokrat anatomiyani fan darajasigi kutardi, tibbietchilar odam anatomiyasini, odam tibbietini urganish zarurligini kursatdi. Bugungi kungacha Gippokratning bir kancha asarlari yetib kelgan va uz axamiyatni yukotmadi. “Anatomiya xakida”, “Bezlar xakida”, “Tishlarining chikishi xakida”, “Bolaning tabiati xakida”. Yirik tabiatshunos olimlardan Platon (427-347 yil bizning yangi eramizgacha) umurtkali xayvonlarning bosh miyani orqa miyaning oldingi bo’limlaridan rivojlanishini kursatdi.
Aristotel (384-322 y. bizning yangi eramizgacha) xayvonlar murdalarini yerib, solishtirma anatomiya va embriologiya fanlari uchun bir kancha dalillarni tupladi. Aristotelь tirik organizmlarni kanday paydo bulishini birinchi martaba materialistik nuktai nazardan tushuntirishga xarakat kilgan. Masalan, organizmni paydo bulishi erkak va urgochi organizmlarning uruglarini xosil bulishini birinchi bulib aniklagan. Ammo Aristotelь bir kancha xatolarga yo’l kuygan. Uning fikricha yurakdan xamma organlarning nervlari boshlanadi, yurak – bu asosiy ong va fikrlarning paydo bulish joyi deb xisoblagan.
Gerofil (304 yangi eramizgacha), mashxur Aleksandriya tibbiet maktabini bitirgan. Gerofil bosh miya kobiklarini, korinchalarini, ko’rish nervini, ko’zda esa tomirli va tur pardani, un ikki barmokli ichakni va ichak tutkichidagi limfa tomirlarini tuzilishini tasvirlagan.
“Yurak – bu asosiy taffakur a’zosi” degan Aristotelni fikrini inkor etgan va ongning material substrati markaziy nerv sistemasi, fikrlashning a’zosi esa – bosh miya ekanligini isbotlagan. Gerofil anatomiyani mustakil fan sifatida ajratishga asos solgan olim xisoblanadi.