Очиқ майдонда жанг

Жанговор тартиб.
Қўмондонлик авваламбор жанговорлик тартибини танланган жой шароитларига қараб ташкил этиш зарурлиги тўғрисидаги қарорни қабул қилади. Аскарлар машғулотлари ва когорталарнинг эпчилликлари сабабли варварларни тутиб қолиш учун тусинларни қуриш туғридир. Қўшинлар мавжуд маконларни инобатга олиб жойлашади. Рим саркардаларининг фикрича, уларнинг варварлардан устунлигига уларнинг жангчиларининг маневрга қобилиятли экани сабабдир. Қамраб олиш учун марказ ва иккита қаноатга эга бўлиш керак. Бу учламчи бўлиниш енгил пиёдаларни инобатга олмайди, хусусан камончилар ва прашникларни, улар қўшин олдида, унинг орқасида ёки флангда ҳаракатланади.
Агрикола эрамиздан олдинги I аср охирларида эни чекланган участкада оддий жанг тактикасига мисол келтирди. “Агрикола қўшинни шундай жойлаштирганки, ёрдамчи пиёда (8000 жангчилар) лар ўртада, 3000 та чавандозлар эса уни иккала томондан беркитиб турсин. Легионларни у лагер вали олдидан қўйган, бу билан ёрдамчи қўшинларга қон тўкишларсиз ғалабага эришишда катта ёрдам кўрсатган, улар мағлуб бўлганида ҳам таяниш мумкин бўлган кучларни сақлаб қолган”.
Рим саркардаси ўз ихтиёрида “тўртта отлиқ отряд” га эга бўлган. Шундай қилиб, Агрикола ёрдамчи қўшинларни биринчи қаторга – 8000 та пиёда аскарларни марказда, 1500 та чавандозлар ҳар бир фалангада; иккинчи қаторда 12000 та легионерлар лагер олдида турган; 2000 га яқин отлиқлар ҳаракатланувчи заҳирани ташкил этган.
II аср ўрталарида Арриан анча кенг участкада қўшинларни қандай жойлаштириш кераклиги тўғрисида гапиради. Унинг тузилиши янада мураккаб; Арриан Агриколадан кўра маневрлашда жуда нозик моҳир бўлган. Жанговор тартиб асосини саккизта қаторга сафланган легионерлар ташкил этган, энг моҳирлари олдинги қаторда турган. Бу фаланганинг иккала фалангасида пиёдалар, камончилар ва қурол улоқтиргичлар иккита кичик қояларда тенг миқдорда турган; ёрдамчи қўшинларнинг бир нечта кагорталари олдинда турган. Орқада эса ҳам отлиқ, ҳампиёдаларнинг камончилари қатори турган. Саркарда шунингдек сара отлиқлар, тансоқчи офицерлар ва 200 та легионерлар иборат заҳирага эга бўлган.
Ниҳоят, Тацит учинчи имкониятни келтиради. Қўшин душманнинг қаерда эканини билмасдан варварлар давлатига кирганида у ҳужумга тайёр туриши ва исталган пайтда зарба бера олиши керак. Бундай шароитларда аскарларни эрталабдан лагер олдида кутилаётган жангни ҳисобга олиб тақсимлашади ва улар душман билан тўқнашмагунча олдинга бораверади.: бунда пиёда ва жанговор тартиб бир бирига тўғри келади.
Яна бир нарса – легионнинг жангда сафланиши. Цезарнинг тактикаси яхши маълумдир – унинг аскарлари учта жанговор қаторда сафланган. Лекин Арриан даврида улар компакт фалангага сафланган, елкама елка, қалқонма қалқон. Назар ташлаганда улар темир деворни эслатган. Саркардалар тактика турларидан бирини танлаш имконига эга бўлган. Улар бу масалани душман характери ва жойга қараб ҳал қилишган.
Ҳар қандай жанговор тартибнинг асосий элементи легион ҳисобланган ва унинг когорталар, манипулалар ва центурийлар бўйича саф тортиши унга маневрда устунликни берган. Энг муҳим тактик бирлик манипул бўлган, унинг мустақиллигини signum аниқлаган. Отлиқ аскарлар ҳам тартибсиз бўлмаган, ромбларга, каре ёки бўлак бўлак бўлиб бирлашган.