Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

B . 6 4 - 6 5 .
79  Ko'rsatilgan  asar.  -  B.66 -  67.

---

Kompyuter  lingvistikasi asoslari
95
3.  E lektron  ensiklopediya  -  kuchli  qidiruv  tizim iga  ega  b o ‘lgan  m a ’lum  
y o ‘n alish d ag i  illu stratsiy ali  m a q o la la r,  e lek tro n   x a rita la r,  fo to s u ra tla r, 
giperhavola (giperm urojaat)lar,  audio  va videoizohlar,  xronologik  ro 'y x a t, 
foydalanilgan  va  tavsiya  etiladigan  ad ab iy o tlar  ro 'y x a ti  va  h o k azo lard an  
ib o ra t b o 'lg a n  k a tta  hajm dagi elektron dastur.
4. Elektron lug ‘at -  odatdagi lu g 'a tla r asosida tuzilgan, m ultim edia vosi- 
ta lari  bilan  boy itilg an   d a stu r.  E lek tro n   lu g 'a t  tu rli  y o ‘nalish d a  tuzilishi 
m um kin, u n d an  talab an in g  so ‘z boyligini oshirish, tarjim a qilishda foydala- 
niladi.
5.  O 'rgatuvchi audiodasturlar,  elektron  lingafon  kurslari  um um an  ikkin- 
chi  tilni  o ‘rganuvchilar  uchun  n ih o y atd a  sam arali  t a ’lim  texnologiyalari- 
dir.  T o ‘g ‘ri  talaffuzni  o 'rg atu v ch i  k o m pyuter  d astu rlarid a  anim atsiya  y o r­
dam id a tovushning artikulyatsiya o 'rn i, usuli k o 'rsa tila d i, etalon nu tq  eshit- 
tiriladi, talab an in g  o 'z  talaffuzi yozib kiritiladi, s o 'n g ra  u adabiy til m e’yori 
bilan  taq qoslanadi.  B undan  tashqari,  a u d io d astu rlar  q ato rig a  «K araoke» 
tizim ini  kiritish  m um kin.  U n d an   h o rd iq   ch iq arish d a  yoki  biron  tadbirni 
o 'tk a z ish d a   foydalanish ju d a  qulaydir.
6.  Universal  test  dasturi  m uayyan  fanning  b iro r  yirik  b o 'lim i  b o 'y ich a 
test  topshiriqlari  va  reyting tizim idan  ib o rat  b o 'lg a n   k o m pyuter dasturidir. 
U ning  qulayligi  shundaki,  birgina  dasturiy  t a ’m in o t  asosida  turli  xil  test 
sinovlarini o 'tk a z ish , y a ’ni faqat m atn n i o 'z g artirib , d astu rn i h ar xil m avzu- 
lard a  q o 'lla sh  m um kin.
7.  Elektron  virtual kutubxona  -  m ultim edia  xonasining  keng  im koniyat- 
laridan  yana  biri,  elektron  nusxa  yoki  elektron  m ultim edia  darsliklari  mu- 
jassam langan,  ta rm o q q a   ulangan  kutubxona.
8.  M asofaviy  t a ’lim  -   bu  m asofadan  Internet  ta rm o g 'i  orqali  o 'q itish  
usuli  b o 'lib ,  uning  asosida  respublikam izda  m a ’lum   sohalar  b o 'y ich a  test- 
tajrib alar  o 'tk azilm o q d a.
T illarni  av to m atik   o 'q itish   tizimi  hisoblangan  k o m pyuter  lingvodidak- 
tikasida  quyidagi  tu rd ag i  to p sh iriq lard an   foydalaniladi:
a)  Close the gap -  B o'sh  k atak larn i  to 'ld irin g  to p sh irig 'i.  B unda seman- 
tika  +  g ram m atik a  sohalarini  o 'rg a n ish   k o 'z d a   tutiladi;
b)  kro ssv o rd lar va  leksik o'y in lar;
c)  elektron p o c h ta d a n   foydalanib  bajariladigan  m ashq  (turli  xatlar yoki 
elektron  h ik o y alar  tuzish  asosida -  maze)  word-hunting;
d)  m atn larn in g   av to m atik   tarjim asi  va  tah riri  b o 'y ich a  m ashqlar;
e) gram m atik an in g  turli b o 'lim lari b o 'y ich a diagnostik testlar o'tkazish;
f) C D -R O M d a  sta n d art o 'q itish  kurslaridan foydalanish.
Ingliz tilini  o 'rg a tish g a   m o 'ljallan g an  quyidagi  oquv dasturlari  mavjud:

---

96
A. Rahimov
T O E F L  tizimi -  ingliz tilini avtom atik o'q itish g a m o ‘ljallangan eng rivoj- 
langan  xalqaro  dastur.  U   dunyoning  deyarli  barcha  m am lakatlarida  am al 
qiladi, u inglizcha Test O f English as a Foreign Language so ‘zlarining qisqart- 
masi  b o 'lib ,  ingliz  tilidan  xorijiy  til  sifatida  sinov stan d arti  hisoblanadi.  Bu 
tizim  ingliz  tilini  o ‘rgatish  bilan  birgalikda  o'zlashtirilgan  bilim larni  diag- 
nostika  qila  olish  im koniyatiga  ham   ega.
IE L T S  -   T O E F L   tizim iga  o ‘xshaydigan  avtom atik  til  o ‘rgatish  va  bi­
lim larni  d iagnostika  qilish  tizimi.  U  gram m atika,  lu g 'at,  o ‘qib  va  eshitib 
tushunish,  to ‘gri ju m la  qurish  k ab ilar  yuzasidan  bilim larni  baholaydi.
E N G L IS H   F O R   A L L   (H am m a  uchun ingliz tili) -  0 ‘zbekistonda  yara- 
tilgan avtom atik o ‘qitishga asoslangan o ‘quv dasturi.  U nda o ‘quvchiga ing­
liz tilidagi  tovushlar va ularning talaffuzi audioeffektlar yordam ida tushun- 
tiriladi,  qisqacha  ingliz  tili  gram m atikasi  bayon  etiladi,  m ashqlar va  testlar 
yordam ida bilim ni  tekshiradi.  U shbu o ‘quv dasturining afzal  tom oni shun- 
daki,  u nda  o ‘qitish  tizimi  videoeffektlar  bilan  ham   boyitilgan,  ingliz  tilida 
m ultfilm lar  kiritilgan  va  inglizcha  q o 'sh iq lar  k araoke  bilan  ta ’m inlangan.
W A Y   TO   P E R F E C T N E S S   (M ukam m allik  uchun  y o ‘l)  -   ingliz  tilini 
avtom atik  tarzd a o ‘qitishga m o 'ljallan g an  o ‘quv dasturi b o ‘lib, b u n d a ham  
m ultim edia  bilan  t a ’m inlangan.  D astu rn in g   yuqoridagilardan  farqli  to m o ­
ni shundaki, unda d astu r «elektron» («virtual») o ‘qituvchi bilan ta ’minlangan.
R E W A R D - b i r  nechayil davom ida o'q itish g a m o ‘ljallangan til o ‘rgatish 
tizim i.
P R O F E S S O R   H IG G IN S  -  А Н Г Л И Й С К И Й  KFT  A K IIF.H TA  -  fone- 
tik  trenirovka,  ingliz  tilida  aksentsiz  talaffuz  m e’yorlarini  o 'rg atu v ch i  ti­
zim.
R E P E T IT O R   E N G L IS H   -   M oskvadagi  ingliz  tilini  o 'rg atu v ch i  xalqa­
ro  m arkaz  tashabbusi  bilan  yaratilgan.  M azkur  tizim  ingliz  tilini  turli  xil 
zam onaviy  m eto d lar  va  elek tro n   m etodik  ishlanm alar  paketi  yord am id a 
avtom atik  tarzda  o 'rg a tish g a   m o 'ljallangan.
E U R O   PL U S  -   uch  yil  davom ida  ingliz  tilini  bosqichm a-bosqich  (Ele­
m entary,  Interm ediate, U p p e r interm ediate, A dvanced English) tizimli ta rz ­
da  o ‘rgatishga  asoslangan  av to m atik   o ‘qitish  tizimi.
Bugungi  k u n d a  o ‘qitishni  kom pyuterlashtirish  nazariyasini  ishlab  chi­
qish,  h a q iq a ta n   h am ,  o 'q u v   fa o liy atin in g   sa m a ra d o rlig in i  o sh irad ig an , 
o ‘rganilayotgan  m avzuga  nisb atan   ijobiy  m u n o sab at  va  qiziqishni  shakl- 
lantiradigan ta ’lim iy-elektron ishlanm alarni yaratishning um um iy va xususiy 
m ezonlarini  belgilash z a ru rati  paydo  b o id i.  H ozirgi p ay td a  Rossiya,  F ran - 
siya, Y aponiya, K a n a d a  va bo sh q a m am lak atlard a ta ’lim iy-elektron ishlan­
m alarni  yaratish  konsepsiyasini  ishlab  chiqish  b o 'y ich a  ilm iy-m etodik  tad-

---

Kompyuter  lingvistikasi asoslari
97
q iq o tla r  olib  borilm oqda.  K onsepsiyada  ishlanm alarning  m ohiyati,  ularni 
y a ra tis h ,  te k sh irish   va  q o 'lla s h   ta rtib i  b e lg ila n a d i.  M u ta x a s s is la rn in g  
fikricha,  t a ’lim iy-elektron  ish lan m alar  asosan  texnik,  pedagogik,  m etodik 
ta lab larg ajav o b  berishi zarur. U la r shunday talablarga m os kelsagina, ta ’lim 
ja ra y o n id a   qoMlanilishi  m u m k in .80
Til  o 'q itish n in g  av to m atik   tizim i  yildan  yilga  rivojlanib,  yangi  effektlar 
bilan boyib b o rm o q d a.  Bu tizim ni y an ad a rivojlantirish, k o m pyuter lingvo- 
didaktikasini  yangi  dastru riy   t a ’m in o tlar va  pedagogik  texnologiya,  bilim ­
lar  diagnostikasi  bilan  boyitish  k o m p y u ter  lingvistikasi  fanining  d o lzarb  
v azifalarid an   sanaladi.