Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

Chastotali  Iug‘atlar  yaratilishi
1.  1861-yilda  b o sm ax o n ad a  h a r f  terish  ishini  osonlashtirish  m aq sad id a 
d astlab k i  chastotali  lu g 'a t  tuzildi.
2.  1963-yilda  eng  faol  2500  leksem a  kiritilgan  chastotali  lu g 'a t  Shteyn- 
feld  to m o n id a n   yaratildi.
3.  1970-yilda  Leypsig  universitetida  prof.  L .G o fm an   gu ru h i  to m o n id an  
tibbiyot,  fizika,  kim yo,  qurilish  ishi,  m atem atik a,  veterinariya  so h alarid a 
eng k o 'p  q o 'llan ilu v ch i so 'zlarn i ja m la g a n  3  tilli chastotali  lu g 'a t  yaratildi.
4.  1972-yilda K issen to m o n id an  «С ловарь наиболее употреби тельн ы х 
слов  соврем енного  узбекского  ли тер ату р н о го   язы ка»  («H ozirgi  o 'zb ek  
adabiy  tilining  k o 'p   ishlatiladigan  so 'z la r  lu g 'ati» )  nom li  chastotali  lu g 'a t 
y ara tild i.
5.  1974-yilda  harbiy  chastotali  lu g 'at-m in im u m   yaratildi.

---

Kompyuter  lingvistikasi asoslari
55
6.  1981-yilda  R .Q o ‘n g ‘urov  va  S .K arim ovlar  tom o n id an   «Zulfiya  poe- 
ziyasining  lu g 'ati.  K o n k o rd a n s»   tuzildi.
7.  1982-yilda  m a te m a tik a   fani  y u zasid an   in g lizch a-ru sch a  ch asto tali 
lug‘a t  ishlab  chiqildi.
8.  1984-yil  L eningrad  d av lat  universitetida  tarix,  iqtisod  fani  yuzasidan 
inglizcha-ruscha  chastotali  lu g 'a t  ishlab  chiqildi.
9.  1986-yilda  S.Rizayev  va  N .B o 'ro n o v la r  to m o n id an   « A .Q ah h o r «Sin- 
chalak»  povesti  tilining  chastotali  lug‘ati»  yaratildi.
1 0 .1987-yilda  falsafa  fan id an   chastotali  lug‘at  yaratildi.
11,2006-yilda  D .O 'rin b o y e v a   to m o n id an   « 0 ‘zbek  xalq  dostonlari  tilin­
ing  chastotali  lug‘ati»  ishlab  chiqildi.  Bu  lu g 'a t  uchun  «A lpom ish»,  « R av ­
shan»,  «R ustam xon»  d o sto n lari  m atni  statistik  ta d q iq o t  obyekti  qilib  olin- 
gan,  unda  28  499  so ‘z  shakli  statistik   tahlil  qilingan.
C h asto tali  lug‘atla rn in g   k o m p y u ter  lingvistikasi  uchun  aham iyati  qu- 
yidagilarda  k o ‘rinadi:
-  birinchidan, chastotali lu g 'a tla r avtom atik qidiruv tizimi asosida ishlay- 
digan elektron lug‘atlar yaratish uchun, ularning sohaviy turlari uchun tayyor 
lingvistik  t a ’m inot  vazifasini  o 'ta y d i;
-   ikkinchidan,  chastotali  lu g ‘atla r  til  o 'q itish n i  av tom atlashtirish  ja ra - 
yonida,  k o m pyuter  lingvodidaktikasi  sohasida m etodologik  aham iyat  kasb 
etadi;
-  uchinchidan,  chastotali  lu g ‘a tla r chet tillarini  o ‘qitishning sam arad o r- 
ligini  oshirish  uchun  m uhim   om il  b o ‘lib,  u lar  xorijiy  tillarning  leksik  va 
leksik-m orfologik  m inim um larini  y aratishga  im kon  beradi.
A gglutinativ  tillard a  o ‘zak  va  q o 'sh im ch a   orasidagi  chegara  («chok») 
aniq sezilib tu rad i.  Bu tillard a o 'z a k n i aniqlash  oson.  Buni  m atem atik  asos- 
d a  quyidagicha  aniqlash  m um kin.  M asalan:  Y + o ‘+ l+ d + a ,  y + o ‘+ l+ l+ a+ r, 
y + o ‘+ l+ n + i+ n + g   ...
3  (y + o ‘+ l)+ d + 2   a+ 2   n + i+ g + r.  D em ak,  bu s o ‘zlar uchun  um um iy  o ‘zak 
eng k o ‘p q o 'lla n g a n   to v u sh lar (y + o ‘+l)  hisoblanadi.
F lektiv  tillard a  o ‘zak  va  q o ‘shim cha  orasidagi  chegara  sezilmaydi,  bu 
esa  u la rd a   o ‘zakni  aniq lash   m uam m osini  k eltirib  ch iq arad i.  Ingliz,  ara b  
tillari  flektiv  tillar  gu ru h ig a  m ansubdir.  Bu  tillard a  o 'z a k n i  aniqlashda  yu- 
qoridagi  usuldan  foydalanish  m um kin.  B unda  eng k o ‘p   tak ro rlan u v ch i  to ­
vushlar « o ‘zak» («root»)  sifatida  olinishi  m um kin.
sing -  sang -  sung -  song =  s+ n + g  -  o ‘zak
t a ’li m -  
olim  -   f J l c  
ilm -
A rab ch a s o 'z la r u ch u n  um um iy o ‘zak -   Polisem antik s o 'z la r sem alari  (m a ’nolari)  orasida  integral jih a tla r kuza-

---

56
A. Rahimov
tila d i,  m a n tiq iy   a lo q a d o rlik   b o 'la d i.  U la rn in g   p o lise m a n tik   ek an lig in i 
to 'p la m lik   belgilari  asosida  tahlil  qilish  y o rd am id a,  to 'p la m   elem entlari  va 
belgilari  orasidagi  kesishuvni  topish  y o rd am id a  aniqlanadi.
B irik m alar:
A.  O d am ning k o 'zi.
B.  U zukning k o 'zi.
C.  B uloqning k o ‘zi.
D.  D erazaning  k o ‘zi.
E.  Ishning k o ‘zi.
F.  Y o g ‘ochning k o ‘zi.
G .  Q alb  k o ‘zi.
« K o ‘z»ning  sem alari:
1.  K o 'rish   organi.
2.  Shaffoflik  belgisi.
3.  C heti  botganlik.
4.  0 ‘rtasi  b o 'rtg a n lik .
5.  O chilishi  va  yum ilishi.
6.  A sosiyligi.
7.  Sezish  (k o ‘rish) organi
9-jcidval