Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

yaning  uch  toiqinini  ajratdi:  a)  birinchi  t o iq in   -   industrial  jam iyatgacha

---

124
A. Rahimov
b o ‘lgan  dav r  (qishloq  x o ‘jaligi  sivilizatsiyasi).  B unda  asosiy  boylik  yer  va 
tab iatd an  olingan zax iralar hisoblanadi; b) ikkinchi  to ‘lqin -  industrial sivi- 
lizatsiya.  B unda asosiy  boylik  ishlab chiqarish  vositalari sanaladi;  c)  uchin- 
chi t o ‘lqin -  p ostindustrial sivilizatsiya (inform atsion jam iyat).  B unda kapi- 
tal  va m eh n at o ‘z o ‘rnini  inform atsiya va  bilim ga  b o ‘shatib beradi.
M inglab  yillar  d av o m id a  rivojlangan  inson  ta fak k u ri  uchun  bugungi 
ku n d a dastlabki m an b a, y a ’ni a x b o ro t olish hayotiy za ru ratg a aylandi. Shu- 
ning uchun ja h o n  b o zorida m a ’lum ot o ltindan ham  q im m atro q  baholanadi. 
M azk u r ax b o ro tn i  topish,  saqlash,  q ay ta  ishlash  va bo sh q alarg a  yetkazish- 
ning  qulay  usullariga  b o ‘lgan  ehtiyoj  kun  sayin  oshib  b o rm o q d a.  D em ak, 
kim ki  m azk u r qulay  usullarni  ishlab chiqsa,  ularga egalik  qilsa,  dunyodagi 
eng boy odam  b o ia d i.  D unyodagi eng b ad av lat kishi  Bill G eyts kom pyuter, 
y a ’ni  ax b o ro tn i  q ab u l  qilish,  saqlash  va  q a y ta  ishlash  sohasi  vakili.  Bill 
G eytsning  o ‘zi  shun d ay   deydi:  «Kim axborotga  ega  bo'lsa,  и ham m a narsa- 
ga  ega  bo ‘ladi»,  uning  yan a  bir  m ushohadasi  dunyoga  m ashhur:  «A xborot 
dunyodagi  eng  katta,  eng  qim m at  m oddiy  boyliklardan  ham   ustun  turadi, 
chunki  ushbu  boyliklar  axborot  vositasida  qo'lga  kiritila d i» }1
2003-yil  d ek ab rd a Jenevada  (Shveytsariya)  inform atsion jam iy at  qurish 
m uam m osiga  b a g ‘ishlangan  B u tunjahon  Sam m iti  b o ‘lib o 'td i.  U n d a  sh u n ­
day  shior  o ‘rtag a  tashlandi:  «Inform atsion ja m iy a t  qurish  -  yangi  mingyil- 
likning  global  chaqirig ‘idir».  S am m itd a  ikki  m uhim   h u jjat  q ab u l  qilindi: 
Inform atsion jam iy at  qurish  prinsiplari  t o ‘g ‘risidagi  D ek laratsiy a88  ham da 
inform ation ja m iy a t qurish  b o ‘yicha ish  R ejasi.89  M azk u r h u jjatlard a belgi- 
lanishicha,  endilikda  ja m iy a tn in g   ta ra q q iy o ti  k o m p y u te r  texnologiyalari 
bilan ch am barchas b o g iiq  b o 'lib  qoladi.  Shu o 'rin d a  alohida t a ’kidlash  lo- 
zim ki,  k o m pyuter  lingvistikasi  inform atsion  texnologiyalarning  istiqbolini 
belgilovchi  eng  m uhim   y o 'n alish   sanaladi  h am d a  u  inform atsion  jam iy at 
taraq q iy o tid a  hal  qiluvchi  ah am iy atg a  ega  b o 'lad i.
O lim lar kom pyuterlarni intellektual ja ra y o n la r avtom atizatsiyasini yuza- 
ga chiqaruvchi  m uhim  vosita sifatida b aholadilar.  Q isqa v aq t ichida  kom p- 
y u terlard an   te o rem alarn i  isb o tlash d a,  rasm   chizishda,  sh a x m a t  o ‘yinida 
foydalanilishi s u n ’iy intellekt b o 'y ic h a  izlanishlarning ilk sam arasidir. A sta-
87  Po'latov  A.,  Muhamedova  S.  Kompyuter  lingvistikasi.  -   Toshkent,  2007.  -  
B.75 -  76.
88 World summit on the information society. Declaration of Principles.  Building 
the  Information  Society:  a  global  challenge  in  the  new  Millennium.  Document 
WSIS-03/GENEVA/DOC/4-E.  12  December  2003.
89 World summit on  the information  society.  Plan  of Action.  Document WSIS- 
03/ GENEVA/DOC/5-E.  12 December 2003.

---

Kompyuter  lingvistikasi  asoslari
125
sekinlik  bilan  insonning  aqliy  faoliyatini  m odellashtiruvchi  d a stu rlarn in g  
yaratilishi  m uayyan  sohalardagi  m u ra k k a b   m asalalarni  yechuvchi  ekspert 
tizim larning  yuzaga  kelishiga  olib  keldi.  Lekin  shuni  t a ’kidlash  z aru rk i, 
hali-hanuz  inson  m iyasining analogi  b o i a   oladigan  d a stu r yoki  tizim  yara- 
tilgani  y o ‘q.
K o m p y u te r  lingvistikasi  fan in in g   eng  istiqbolli  y o 'n a lis h la rid a n   biri 
s u n ’iy intellekt hisoblanadi.  V irtual qom us hisoblangan W ikipedia sahifala- 
rida sun’iy intellektga (artificial intelligence) shunday t a ’rif berilgan: « S un’iy 
intellekt -  bu k o m pyuter yoki ro b o tn in g  shunday xususiyatiki,  u asosan  in­
sonning aqliy faoliyati bilan b o g ‘liq b o ig a n  m asalalarni, xususan,  fikrlash, 
n u tq  m azm unini anglash,  m a ’lum otlarni  um um lashtirish k ab ilarn i yechish- 
ga  y o ‘naltirilgan  b o ia d i.  Bu  term in  m azk u r xususiyatlarga  ega  sistem alar- 
ni  ishlab  chiqish  bilan  b o g liq   k o m pyuter texnologiyalarining bir b o lim ig a  
n isb atan   h am   ishlatilm oqda».90  S u n ’iy  intellekt  b o ‘yicha  ta d q iq o tla r  olib 
b organ  olim   Jo n   M ak k arti  shun d ay   yozadi:  « S u n ’iy  intellekt  -   intellektual