Общение человека и ЭВМ осуществляется через разнообразные внешние, или так называемые периферийные устройства

Шундай қилиб, машина – бегона дастурларни бажариш, бегона шахслигини (ташқи) таъкидлашдир. Лекин тўла бир қийматлилик ва жўнатилаётган буйруқларни тушуниш мавжуд. Фойдаланувчи ва машина – бир тилда гаплашадилар, б.а. машина фойдаланувчининг тилини ягона тўғри услуб каби интерпретация қилади ва ҳеч қандай субъектив интерпретацияларни киритмайди.
Камчилиги: машинага маълум бўлмаган буйруқларни узатишда хатоларга йўл қуйишидир.
Одамнинг онги – шахсий шахслигини (ички) таъкидлашдир. Ташқи бошқариш ўрнига мулоқот муомала тартибида амалга оширилади.
Камчилиги: субъектив олиб келинадиган интерпретациянинг ўзаро тушунишининг қийинлигидир.
Одамзот бир қийматлилик йўлидан бориши мумкин ва бу билан роботлар каби тўла ўзаро тушунишга ва ҳар бирини абсолютлаштиришга келади.
Балки қандайдир ўртача йўл мавжуддир, лекин бу йўлдан одамзот борадими ёки йўқми – ҳозирча маълум эмас.
Одам билан ЭҲМ мулоқотини ташкил этишда одам билан одам орасидаги мулоқот жараёнини, хусусан табиий коммуникацияга таъсир этадиган омилларни, масалан одамни ЭҲМ билан алоқа қурилмаларини тушуниш натижасида юқори кўрсаткичларга эга бўлиш мумкин. Бундай мулоқотни ташкил этишда техник, иқтисодий ва муҳандислик-психологик мезонларни ътиборга олиш зарур.
Самарали мулоқот ташкил этишда фойдаланувчи «мулоқот тилини» билиши зарур шартлардандир. Шунинг учун, келажакдаги «одам-ЭҲМ» тизим, кириш дастурлаш (мулоқот) тили ва ҳисоблаш машиналарининг ички тиллари билан қанчалик боғланган ҳолда ривожланишига боғлиқ. Шунинг учун «одам-ЭҲМ» тизимни лойиҳалашда фойдаланувчи ва машинанинг мослик тиллик таъминоти муҳим аспектдан иборат бўлмоқда.
Бунда кириш дастурлаш тилини ишлаб чиқиш билан боғлиқ изланишлар етарлича табиий тилнинг мантиқий-математик диалектига яқин бўлишига қаратилган. У тил шундай бўлиши лозимки, фойдаланувчи ижодий фаолият қила олсин, ўзига мулоқотнинг дастурий воситаларини олсин, шунингдек тилни интерпретация қилганда кўп қийинчиликларга олиб келмасликни таъминласин. Бунда «одам-ЭҲМ» тизимида, балки, ягона тил мавжудлиги етарли бўлмасдир. Шунинг учун, бир неча тил ишлаши мумкиндир. Дастлаб машинадан одамга маълумотларни узатиш тили табиий тилга яқинлашиши лозим. Шу билан бирга, ЭҲМ учун масала қўйиш тили юқори даражали муаммога йўналтирилган тилдан иборат бўлиши лозим.
Одам ЭҲМ билан бевосита мулоқотга тушуша олиш вақтига қадар, ЭҲМ амълумотларни табиий тилда қайта ишлаш имкониятига эга бўлаётганда, табиий тилни соддалаштирадиган махсус дстурлаш тили ишлаб чиқилмоқда. Мулоқот қилиш тизимларида ва «савол-жавоб» турдаги тизимларда бундай дастурлаш тиллари одатда «сўраш тиллари» деб аталади. Бундай тилларга қўйиладиган асосий талаб: унда маълумотлар фойдаланувчиларнинг минимал тайёргалигида қабул қилинадиган бўлишидир. Сўров тилида маълумотлар тузуш учун, шунингдек, баъзи тайёргарликлар зарур, лекин у оддий машина тилини ўрганишга қараганда анча камроқдир.
Албатта, сўров тилини чегараланмаган сондаги маълумотларни шакллантириш учун фойдаланиш мумкин эмас. У аниқ масалаларни ҳал этиш билан алоқадор бўлган ўзаротаъсир этишнинг махсус соҳаларига (иқтисодий, диспечерлик ва ш.к.) тегишли.
Ҳозирги кунларда «суҳбат» мобайнида баҳолаш ва маълумотларни ўзгартиришга мўлжалланган (User Adaptive Language-UAL) одам ЭҲМ билан мулоқот қилиш тили мавжуд. Унинг синтаксиси жуда содда ва янги атамаларни ташкил этишни таъминлайди. Бу ерда фойдаланувчи асосий диққатини нимани айтиши ёки нимани айтмаслигига қаратади.
Фойдаланувчиларни мулоқот тартибида иқтисодий масалалрни ечиш учун махсус ишлаб чиқилган жуда ажойиб (маълумотларни қайта ишлаш тили МҚИ (русча ЯОД)) тили таклиф этилган. Ушбу тилнинг воситалари масалаларни ва маълумотларни қайта ишлаш дастурини одамга ҳам, машинага ҳам тушунарли тавсифлаш имкониятини беради. Бундан ташқари, тил одам ва ЭҲМ ўртасида ўқиш ёки бирор масалани биргаликда ечиш жараёнида маълумот алмаштириш учун воситалари тўпламига эга. Бу тилнинг мавжудлиги «одам-ЭҲМ» тизимини яратишнинг умумий ғоясига таъсир этади, албатта. Масалан, ушбу тил асосида функционал тўла бўлган «одам-ЭҲМ» тизими таклиф этилган. Бунда одам аниқ тоифадаги масалаларни ечишга ўрганиши, ЭҲМ билан биргаликда ЭҲМ учун алгоритм тузиши ва ушбу масаларни ечиш натижасини олиши мумкин.
Махсус муомала ва кузатиш тили (МНТ (русча-ЯЗОН)) энергетик мажмуалар учун АСУ (БАТ)да қўллашга мўлжалланиб яратилган. Ушбу тил кейинчалик СОИ синтези учун тузулишли-лингвистик концепцияси асосига ётди.
Олимларни мулоқат тилини табиий тилга яқинлаштиришдаги интилишлари лингвистик (семантик ва синтаксистик) таҳлил ҳамда синтезни талаб этади. Бунда муллоқотнинг тиллик, лингвистик аспектлари психологик ўрганишдан ажралиши мумкин эмаслигини ёдда тутиш лозим.
Визуал мулоқат тизимлари (ВМТ (русча ВДС)) энг кўп тарқалган мулоқот тизимларининг синфлари қаторидан жой олган. Бу тизимнинг ўзига хос хусусиятларидан бири, одамга мулоқот мобайнида ахборотни тақдим этишнинг визуал шаклини фойдаланишдан иборатлигидир. Ишлаб чиқилаётган ВМТда муҳандислик-психологик таҳлил ва баҳолашни: муаммолик-функционал, процедуралик ва операцион даражадаларда лойиҳалаш зарур.
Самарали «одам-ЭҲМ» тизимини яратишнинг яна муҳим икки аспекти: одамни ЭҲМ билан муомала қилиш учун одамлар коммуникациясининг бевосита нутқий муаммаласи каби табиий усулларидан фойдаланиш билан боғлиқ. Бу аспектда нутқ синтези, нутқни автоматик билиш, «машина» тилини тушуниш, нутқли коммуникацияни амалга ошириш ва бошқа тоонларини ажратиш мумкин.
Нутқий ахборотни чиқариш кўриш каналининг зўриқишини олдини олади. Масалан, энергия блокини бошқариш ва назорат қилишни яратилиши тизимини яратилиши мисол сифатида келтирилиши мумкин. Бунда барча ахборотнинг 30 фойизини эшитиш каналига ўтказилаган. Нутқни синтези учун 40-45 йўллик мгнит барабанлар қўлланилган. Кейинчалик тўлқин параметрларини вақт бўйича ўлчашга асосланган нутқни таҳлил қилиш тизими ҳам таклиф этилган.
Автоматик нутқни билишда энг катта муаммо алоҳида сўзларни узлуксиз нутқга айлантиришдан иборатдир. Нутқни автоматик билишдаги ривожланиш одамнинг муҳим икки қобилияти: нутқни эшитишли қабул қилиш ва тушунишни автоматлаштириш билан боғлиқ.
Нутқли киритишнинг барча даражаларида ҳал этилмаган муаммолар жуда кўп. Хусусан, нутқниг қандай қулай характеристикаларини асос учун олиш масаласи мисол сифатида келтирилиши мумкин.
Иккинчи аспект одам-машинали интеграл интеллекти ва у билан боғлиқ одам фикрлаши ҳам, машинали (сунъий) интелектда ҳам назарий-билиш таҳлилига тегишлидир.
Техник ривожланиш, сунъий интеллектни қамраб олувчи одам-техник тизимларни яратишга олиб келди, масалан космосни ва чуқур сувостини тадқиқ этиш тизимлари яратилди. Сунъий интеллектнинг юқори даражадаги муаммоси, шунингдек, одам ва ЭҲМнинг ўзаро таъсирини ташкил этиш муаммоси билан ҳам яқиндан алоқадор.
Сунъий интеллект муаммоси: баъзи тоифадаги масалалар ечиш, ўйинлар, масалан шахмат ва шашка ўйинлари, математик теоремаларни исботлаш, символик ифодаларни бир тизимдан бошқа тизимга ўтказиш учун дастурлар ишлаб чиқиш йўналишлари бўйича борди. Ана шундай дастурларни ишлаб чиқишда одам ақлига мосроқ эгилувчанликдаги сунъий интеллект яратишга ҳаракатлар бўлди. Сунъий интеллектдаги муаммоларнинг ҳал этувчи мавзуси масалаларни ечишда барча мумкин бўлган ечимлар фазосида синаш ва хатога қаратилган эвристик услуб ёрдамида ечишдан иборат. Кейинроқ АҚШ сунъий интеллект соҳасидаги изланишларда, бу услуб ўз умрини ўтаб бўлган деб (изланишнинг фундаментал самарадорлигини кўтара олмаяпти, мураккаб масалаларни ҳал қилишга қодирлиги пастлигини) эвристик услубдан четлаштирдилар. Ҳозирги вақтдаги изланишларда ЭҲМ учун мўлжалланган дастурларда атрофдаги дунё билимларини қандай тақдим этиш ва улардан қандай фойдаланиш зарурлиги устида кўпроқ бош қотирмоқдалар.
Амалий жиҳатдан ҳозир энг яхши йўлга қўйилган масалалар одам-ЭҲМ ўзаро таъсир этиш техник воситалари – ахборотни киритиш-чиқариш, акс эттириш ва бошқариш пультлари тизимларини такомиллаштириш ва лойиҳалаштиришга қаратилган. лковой человек
Ахбротни замонавий ташувчилари кундан кунга ривожланмоқда ва қуйидагиларни замонавий ахборот ташувчилар мисоли сифатида келтириш мумкин: