O’bekiston respublikasi oliy va o’tra maxus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek n omidagi o’zbekiston milliy universiteti kimyo fakulteti umumiy va neft-gaz kimyo kafedrasi

Katalizatorlar: Gidrotozalash jarayoni alyumokobaltmolibdenli (Al – So - Mo) yoki alyumonikelmolibdenli (Al – Ni - Mo) katalizatorlarda turli sharoitlarda o‘tkaziladi. Jarayonni o‘tkazish sharoitlari quyida keltirilgan:

• Katalizatorlar: Gidrotozalash jarayoni alyumokobaltmolibdenli (Al – So - Mo) yoki alyumonikelmolibdenli (Al – Ni - Mo) katalizatorlarda turli sharoitlarda o‘tkaziladi. Jarayonni o‘tkazish sharoitlari quyida keltirilgan:

№	Ko‘rsatkichlar	Benzin fraksiyasi	Kerosin fraksiyasi	Dizel yoqilg‘isi distillyatlari
1	Katalizatorlar	Al – Co – Mo Al – Ni – Mo	Al – Co – Mo Al – Ni - Mo	Al – Co – Mo Al – Ni - Mo
2	Temperatura, 0 C	380 – 420	350 – 360	350 – 440
3	Bosim, MPa	2,5 – 5,0	7,0	3,0 – 4,0
4	Xomashyoni uzatish xajmiy tezligi, soat-1	1 – 5	5 – 10	4 – 6
5	Vodorod saqlovchi gazning sirkulyatsiya karrasi, m3/m3 xomashyo	100 – 600	300 – 400	300 – 400

Distillyatlarni gidrotozalash jarayoni bu to`g`ridan-to`g`ri haydab va ikkilamchi kelib chiqishga ega bo`lgan benzin, kerosin, reaktiv va dizel yoqilg`isi, mazut va vakuum – gazoyllardir. Jarayon surkov moylari va parafin komponentlarini hidsizlantirish uchun ham qo`llaniladi. Eng ahamiyatli kimyoviy jarayonlar neftni qayta ishlash va neftkimyoviy sanoatdagi kimyoviy reaksiyalar rejimida bosim – atmosfera bosimidan to 200 MPa gacha, harorat – 100 dan 700°C gacha va ishlatilgan katalizatorlar bilan bir-biridan anchagina farq qiladi. Benzin turlicha tuzilgan uglevodorodlar aralashmasi 30-205 °C oralig’ida qaynaydigan rangsiz suyuklik. Muzlash temperaturasi -60°, alangalanish temperaturasi 0 °C dan past, zichligi 680-780 kg/m3. Havoda benzin konsentratsiyasi 0,074 - 0,123 kg/m3 ga

• Distillyatlarni gidrotozalash jarayoni bu to`g`ridan-to`g`ri haydab va ikkilamchi kelib chiqishga ega bo`lgan benzin, kerosin, reaktiv va dizel yoqilg`isi, mazut va vakuum – gazoyllardir. Jarayon surkov moylari va parafin komponentlarini hidsizlantirish uchun ham qo`llaniladi. Eng ahamiyatli kimyoviy jarayonlar neftni qayta ishlash va neftkimyoviy sanoatdagi kimyoviy reaksiyalar rejimida bosim – atmosfera bosimidan to 200 MPa gacha, harorat – 100 dan 700°C gacha va ishlatilgan katalizatorlar bilan bir-biridan anchagina farq qiladi. Benzin turlicha tuzilgan uglevodorodlar aralashmasi 30-205 °C oralig’ida qaynaydigan rangsiz suyuklik. Muzlash temperaturasi -60°, alangalanish temperaturasi 0 °C dan past, zichligi 680-780 kg/m3. Havoda benzin konsentratsiyasi 0,074 - 0,123 kg/m3 ga

yetganda portlaydigan aralashmalar hosil bo’ladi. Benzin asosan, neftni haydash va katalitik qayta ishlash yo’li bilan ozroq toshko’mir va yonuvchi slaneslarni qayta ishlash yo’li bilan (Gidrogenlash), shuningdek tabiiy va yo’ldosh gazlardan olinadi. Benzin asosan ichki yonuv dvigatellari uchun yonilg’i sifatida ishlatiladi.

• yetganda portlaydigan aralashmalar hosil bo’ladi. Benzin asosan, neftni haydash va katalitik qayta ishlash yo’li bilan ozroq toshko’mir va yonuvchi slaneslarni qayta ishlash yo’li bilan (Gidrogenlash), shuningdek tabiiy va yo’ldosh gazlardan olinadi. Benzin asosan ichki yonuv dvigatellari uchun yonilg’i sifatida ishlatiladi.
• Benzinning eng muhim ekspluatatsion xossasi - detonatsion turg’unligi, ya’ni dvigatelda benzin siqilgan vaqtda o’z-o’zidan alangalanib ketishiga qarshilik qila olishidir. Benzinning antidetonatsion xossalari oktan soni bilan, aviatsiya benzinining shunday xossalari, yana benzinga boy aralashmasining navliligi bilan baholanadi. Bir xil rejim va bir xil sharoitda (etalon yoqilg’iga nisbatan) sinalganda dvigatelda detonatsiya boshlanish rejimida indikator bosimining kattaligini ko’rsatadigan son (foizlarda ifodalanadi) benzinning navliligi deb ataladi.

Dizel yoqilg’isini gidrotozalash qurilmasining texnologik sxemasi

• 1,15,19,21-nasoslar; 2-quvurli pech, 3-reaktor, 4,5,6,10-issiqlik almashtirgichlar, 7,12,14-havoli sovutish jihozlar, 8-suvli sovutgich, 9,13,17,20-separatorlar, 16-markazdan qochma kompressor, 11-barqarorlashtiruvchi kalonna, 18,22-absorberlar

Gidrotozalash jarayonining ahamiyati. Oxirgi vaqtda umumiy balansda tarkibida oltingugurt va azot birikmalari ko‘p bo‘lgan neftlarni qazib olinishining ko‘payishi va shuning bilan birga, neftdan olinayotgan mahsulotlarni sifatiga qattiq talab qo‘yilishi bois va havo flotida reaktiv texnikasining joriy qilinishi gidrotozalash jarayonining rivojlanishiga olib keldi. Gidrotozalash usuli bilan yog‘lar olish jarayoni murakkabroq jarayon bo‘lishiga qaramay kelgusida rivojlanadi. Bu usulni asosiy ikkita omili bor:

• Gidrotozalash jarayonining ahamiyati. Oxirgi vaqtda umumiy balansda tarkibida oltingugurt va azot birikmalari ko‘p bo‘lgan neftlarni qazib olinishining ko‘payishi va shuning bilan birga, neftdan olinayotgan mahsulotlarni sifatiga qattiq talab qo‘yilishi bois va havo flotida reaktiv texnikasining joriy qilinishi gidrotozalash jarayonining rivojlanishiga olib keldi. Gidrotozalash usuli bilan yog‘lar olish jarayoni murakkabroq jarayon bo‘lishiga qaramay kelgusida rivojlanadi. Bu usulni asosiy ikkita omili bor:
• a) hozirgi yog‘ olish jarayonidagi ishlatilayotgan zaharli fenol moddasi ishlatilmaydi;
• b) olinayotgan yog‘ning miqdori ko‘payadi.
• Gidrotozalash jarayonining boshqariladigan ko‘rsatkichlariga xarorat, hajmiy tezlik, bosim va 1 m3 xomashyo hisobidan beriladigan gazni miqdori kabilar kiradi.

Harorat 330o dan past bo‘lsa, hom ashyoning hajmiy tezligi 4-5 soat-1 dan yuqori bo‘lsa, olingan maxsulotlarning sifati past bo‘ladi. Harorat 420oC dan ko‘tarilsa kreking reaksiyasi kuchayadi.

• Harorat 330o dan past bo‘lsa, hom ashyoning hajmiy tezligi 4-5 soat-1 dan yuqori bo‘lsa, olingan maxsulotlarning sifati past bo‘ladi. Harorat 420oC dan ko‘tarilsa kreking reaksiyasi kuchayadi.
• Neft moylarini olish bundan 100 yil ilgari D.I.Mendeleyevning rahbarligida amalga oshirildi. Neft distillyatlarini sulfat kislotasi bilan ishlanganda, uning tarkibidan smola va parafin zanjiri bo‘lgan aromatik uglevodorodlar chiqib ketadi.