O‘bekiston Respublikasi Oliy Ta’lim Vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti

DINLARARO BAFRIKENGLIK FOYaSI







DINLARARO BAFRIKENGLIK - xilma-xil diniy e’tišodga

ega bœlgan kishilarning bir zamin, bir Vatanda, olijanob ђoya va

niyatlar yœlida qamkor va qamjiqat bœlib yashashini anglatadi.

Šadim-šadimdan din aksariyat ma’naviy šadriyatlarni œzida

mujassam etib keladi. Milliy šadriyatlarning asrlar osha bezavol

yashab kelayotgani qam dinning ana shu tabiati bilan boђliš

Turli konfessiyalarning teng qušušliligi		Diniy e’tišod erkinligi
Turli konfessiyalarga qurmat bilan šarash		Vijdon erkinligi
		Diniy šadriyatlarni qurmatlash

Œzbekistonda yangi demokratik, fušarolik jamiyati asoslarini yaratishga kirishilgan qozirgi œtish davrida diniy baђrikenglik šanchalik muqim bœlsa, diniy baђrikenglik uchun milliy mafkura qam shunchalik muqimdir. Milliy mafkuraning yuksak ђoyalari, œz navbatida, dinning qašišiy moqiyatini jamiyat taraššiyotidagi œrnini anglab olishga yordam beradi. Diniy baђrikenglik ђoyasini tœђri tushunishga yordam berib, barcha kishilarni e’tišodidan šat’iy nazar birlashtiradi. Milliy istišlol mafkurasi kishilar ongi va šalbiga singganda diniy mutaassiblikka, ayirmachilikka qech šanday œrin šolmaydi.

Respublikamiz aqolisining milliy šiyofasi fašat Sharš emas, balki, Farb sivilizatsiyasiga mos umuminsoniy tamoyillar, islom, xristianlik va boshša dinlarga e’tišod, an’ana va urf-odatlar, rang-barang turmush tarzidan iborat ma’naviy mezonlarni œzida aks ettiradi.

Qozirgi kunga kelib respublikamiz bœyicha jami 2104 ta diniy tashkilot, shu jumladan, Œzbekiston musulmonlari idorasi, Rus pravoslav cherkovi, Toshkent va Œrta Osiyo yeparxiyasi, Yevangel xristian baptistlar cherkovlari Ittifoši, Rim katolik cherkovi, Tœliš injil xristianlar markazi, Œzbekiston bibliya jamiyati, 1906 ta masjid, 163 ta xristian cherkovi, 7 ta yaqudiylar jamoasi, 7 ta baqoiylar jamoasi, 2 ta Krishnanani anglash jamiyati va 13 ta diniy œšuv yurti (1 ta Islom masjidi, 10 madrasa va 1 ta pravoslav va 1 ta tœliš injil xristianlari seminariyasi) davlat rœyxatidan œtgan.

Œzbekistonda dunyoviylik bilan diniylik œrtasida andoza sifatida šœllash mumkin bœlgan yangi nisbatning shakllanishi natijasida dinlararo baђrikenglik va millatlararo totuvlikning ta’minlangani, šolaversa, tabarruk zaminimizning azaldan umumjaqon tamadduni markazlaridan biri bœlgani barchaga ayon.

Dunyodagi musulmon mamlakatlarini 3 guruqga bœlish mumkin:

1. 
   Islom mamlakatlari.
   
2. 
   Islom davlat dini mamlakatlari.
   
3. 
   Qušušiy demokratik musulmon davlatlari (Din davlatdan ajratilgan) Œzbekiston ana shu 3-turdagi qušušiy demokratik musulmon davlatlari šatoridan joy olgan. Davlatimiz diniy tashkilotlar bilan šuyidagi tamoyillar asosida ish olib bormošda:
   

1. Dindorlarning diniy tuyђularini qurmat šilish.

2. Diniy e’tišodlarini fušarolarning yoki ular uyushmalarining xususiy ishi deb tan olish.

3. Diniy šarashlarga amal šiluvchi fušarolarning qam, ularga amal šilmaydigan fušarolarning qam qušušlarini teng kafolatlash qamda ularni tašib šilishga yœl šœymaslik.

4. Ma’naviy tiklanish, umuminsoniy axlošiy šadriyatlarni šaror toptirish ishida turli diniy uyushmalarning imkoniyatlaridan foydalanish uchun ular bilan mulošot šilish yœllarini izlash zarurati.

5. Dindan buzђunchilik mašsadlarida foydalanishga yœl šœyib bœlmasligini e’tirof etish kabilardir.

Xulosa œrnida shuni aytish mumkinki, milliy baђrikenglik - turli millatga mansub kishilarning bir-birlarining tilini, dinini, turmush tarzi, urf-odati va an’analarini, milliy-madaniy merosini qurmat šilishni, ularning sha’ni, šadr-šimmatini, or-nomusini šadrlash oršali amalga oshadigan œziga xos ma’naviy kenglikni (baђrikenglikni) anglatadi. Milliy baђrikenglik bunga zid bœlgan, milliy manfaatga ziyon yetkazish qisobiga ta’minlanmaydi. U turli millat manfaatlarini uyђun kœrish va ta’minlash asosida mustaqkamlanib boradi.

Diniy baђrikenglik qam dinlararo qamda qar bir dinning ichidagi turli xil yœnalishlar va mazqablarning ezgu ђoyalarini šadrlash, bir-birlarini qurmat šilish asosida amalga oshadi.

Bu milliy ђoya amal šiladigan ustuvor ђoyalar sifatida milliy baђrikenglik va dinlararo baђrikenglikka asoslanish turli xalšlar va millatlar œrtasida œzaro qamjiqatlik, totuvolikni ta’minlash oršali erkin va farovon qayot šurish yœlida, insonlarning tub qayotiy mašsadlari bilan mushtarakdir.

Demak, millatlararo totuvlik - umumbashariy šadriyat bœlib, turli xil xalšlar birgalikda istišomat šiladigan mintaša va davlatlar milliy taraššiyotini belgilaydi, shu joydagi tinchlik va baršarorlikning, bir mamlakat doirasida milliy manfaatlarni teng šondirish, ular rivojini ta’minlashning kafolati bœlib xizmat šiladi.

Terrorizm – demokratik jamiyatga qarshi tahdid (2001 yil 11 sentyabrda AQShda va boshqa mamlkatlarda sodir bo‘lgan ko‘poruvchilik harakatlarining zararli oqibatlari). Terrorizm (lotincha qo‘rquv, dahshat ma’nolarini ifoda etadi) – ma’lum yovuz maqsadlar yo‘lida, kuch ishlatib, odamlarni jismoniy yo‘q qilishdan iborat bo‘lgan g‘oyaga ososlangan zo‘ravonlik usuli. Qo‘rqitish va dahshatga solish orqali o‘z hukmini o‘tkazishga urinish terrorchilikka xosdir. U iqtisodiy, siyosiy, g‘oyaviy, milliy, individual shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin. Shu boisdan ham terrorizm demokratik jamiyatning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi, mamlakatni boshi berk ko‘chaga olib kelishi mumkin. Ta’qib, zo‘ravonlik, qo‘poruvchilik va qotillik terrorchilikning har qanday ko‘rinishi uchun umumiy xususiyat bo‘lib, gumanizm, demokratiya, adolat tamoyillariga ziddir. Shuning uchun terrorizm qanday «bayroq» ostida amalga oshirilmasin, mohiyatan insoniyatga, taraqqiyotga, ezgulikka qarshi jinoyatdir. Iqtisodiy manfaatlarni ko‘zlovchi va moddiy boyliklarni o‘zlashtirishni maqsad qilib olgan terrorchilik keng tarqalgan. Unda raqiblarni yoki ularning yaqinlarini jismoniy yo‘q qilish, o‘g‘irlab ketish, zo‘ravonlik, tajovvuz bilan qo‘rqitib, o‘z hukmini o‘tkazishga urinish, boyliklarini o‘zlashtirib olish yo‘llaridan foydalaniladi.

Hozirgi kunda jahonda 500 dan ortiq turli xil xalqaro terroristik tashkilotlar, markazlar va guruhlar mavjud. «Al-qoida» xalqaro terroristik tashkilotini bunga misol qilib olish mumkin. Bu tashkilotning tub maqsadi va mafkurasi dunyoviy taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatlar, birinchi navbatda AQSh, Yevropa mamlakatlari xalqlari hayotiga dahshat urug‘ini sochib, mazkur xalqlarning o‘z hukumatlari siyosatini Yaqin Sharq muammosi (Falastin, Afg‘oniston, Iroq)ni xal etishga, o‘zgartirishga erishishdan iborat. Terroristik harakatlar mamlakatimizda 1991 yil dekabrida Namanganda, 1999 yil 16 fevralda Toshkentda sodir bo‘ldi.Terorchi kuchlar, siyosiy, diniy ekstremistlar tomonidan Toshkentda uyushtirilgan terrorchilik harakati oqibatida 16 nafar begunoh insonlar shohid ketdi. 120 nafar kishi tan jarohati oldi. O‘zbekiston markazida diniy ekstremiz maxsus mashinalarga, xudi Afg‘onistonu Chechinistonda terorchilar ishlatayotgan qo‘lbola bombalarni joylab, eng muhim mahkamalar qoshida portlatdilar. Bu dahshatli falokat alamzada dushmanning mustaqil davlat asoschisi Islom Karimovni mahv etishga urindilar, terrorchilar o‘z qilmishlariga yarasha jazo oladilar. Afg‘oniston hududida o‘rnashib olgan terrorchi kuchlarning bir guruhi 1999 yilda Yangiobod, 2000 yilda Sariosiyo va Uzun tumanlarida, Burchmullaga bostirib kirib, mamlakatimiz tinchligini buzdilar. 2004 yil 28 mart – 1 aprel kunlari Toshkent shahri, Buxoroning Romitan tumanida, Toshkent viloyatlarida takroran terrorchilik haraktlari sodir bo‘ldi. 2005 yil 12-13 may kunlari Andijon shahrida ana shunday ko‘poruvchilik haraktlari natijasida 200 ga yaqin O‘zbekiston fuqarolari halok bo‘ldi.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, 2001 yil 11 sentyabrida AQShda yuz bergan qo‘poruvchilik, terrorchilik oqibatlari mamlakatga katta ma’naviy va moddiy zarar keltirdi. Ko‘plab insonlar halok bo‘lishiga olib kelgan bunday dahshatli terrorchilik harakatlariga birgalikda kurash masalasini Prezidentimiz doimo xalqaro tashkilotlar anjumanlarida bir necha bor ta’kidlab kelmoqda. Shu boisdan ham 1996 yilda tuzilgan Shanxay hamkorlik tashkilotiga O‘zbekiston 2001 yilda a’zo bo‘lib kirdi. Bu tashkilot xalqaro terrorizmga, ekstremizmga, har qanday qo‘poruvchilik harakatlariga, separatizmga birgalikda kurashib kelmoqda.

O‘zbekioton Respublikasining "Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida"gi qonuni va uning ijtimoiy-siyosiy jihatlari. 2000 yil 15 dekabrda bo‘lib o‘tgan O‘zR Oliy Majlisining 4-sessiyasida "Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonunda terrorizm siyosiy, diniy, mafkuraviy va boshqa maqsadlarga erishish uchun shaxsning hayoti, sog‘ligiga xavf tug‘diruvchi, mol-mulk va boshqa ob’ektlarning yo‘q qilinishi xavfini keltirib chiqaruvchi hamda davlatni, xalqaro tashkilotni, jismoniy yoki yuridik shaxsni biron bir harakatlar sodir etishga yoki sodir etishdan tiyilishga majbur qilishga, xalqaro munosabatlarni murakkablashtirishga, davlatning suverenitetini, hududiy yaxlitligini buzishga, xavfsizligiga putur yetkazishga, qurolli mojarolarni chiqarishni ko‘zlab ig‘vogarliklar qilishga, aholini qo‘rqitishga, ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga qaratilgan, O‘zRsining javobgarlik nazarda tutilgan zo‘rlik, zo‘rlik ishlatish bilan qo‘rqitish yoki boshqa jinoyi qilmishlar deb ta’riflanadi. Mazkur qonunda davlat organlarining terrorizmga qarshi kurash sohasidagi vakolatlari, terrorchilikka qarshi operatsiyaning o‘tkazilishi, terrorchilik harakati oqibatida yetkazilgan zararni qoplash va jabrlangan shaxslarning ijtimoiy reabilitatsiyasi kabi masalalar huqukiy asoslab berilgan. O‘zR JKga ko‘ra terorchilik harakatlarini tayyorlash, sodir etish, bunday faoliyatda ishtirok etayotgan shaxslarga bevosita yoki bilvosita har qanday yordam berish harakatlari 8 yildan 10 yilgacha ozodlikdan mahrum qilinishi aytilgan. Terrorchilik harakatlari odam o‘ldirish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarda esa 15-20 yilgacha ozodlikdan mahrum etish jazolari bayon etilgan.

Shu boisdan ham ana shu "Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida"gi qonun Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan har tomonlama va chuqur asoslab berildi. haqiqatan ham XX asrda va hozirgi davrda "ekstremizm", "terrorizm" tushunchalari eng keng tarqalgan siyosiy so‘zlar qatoridan joy oldi. Terrorizm – insoniyat dushmani, taraqqiyot va yuksalishning kushandasi hisoblanadi.

Demak, terrorizm davrning fojiali kushandasi ekan, unga qarshi kurash olib borish har bir fuqaroning burchi bo‘lishi kerak. Biz manbalardan shuni bilamizki, terrorizm: xalqaro, mintaqaviy, milliy terrorizmga bo‘linadi. Ana shu siyosiy va boshqa terrorizmga birgaligida kurash borasida, Prezident Islom Karimov doimo xalqaro va mintaqaviy tashkilotlarda qilgan o‘z ma’ruzalarida bunga birgalikda kurash masalasini ilgari surib kelmoqda. Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga O‘zbekistonning a’zo bo‘lishida ham chuqur ma’no bo‘lib, bunda terrorizm, diniy ekstremiz, separatizmga birgalikda kurash masalasiga alohida e’tibor berilgan. Toshkent shahrida ShHTining Aksilterror markazining tashkil etilishi ham shundan dalolat beradi. Har bir fuqaro bunga nisbatan siyosiy ongliligi bilan qarshi kurashmoq kerak.

2005 yil 12-13 may kunlari Andijon shahrida ro‘y bergan voqealar munosabati bilan mahalliy va xorijiy ommaviy axborot vositalari uchun o‘tkazilgan matbuot anjumanidagi bayonot va muxbirlarning savollariga Prezident Islom Karimov "Bizni tanlagan yo‘limizdan hech kim qaytarolmaydi" mavzuida suhbat o‘tkazib, berilgan savollarga javob berdi. Suhbat 2005 yil 14 mayda Toshkent, Oqsaroy binosida bo‘lib o‘tdi. Andijon shahrida odamlar qurbon bo‘lishiga olib kelgan bir qator terrorchilik harakatlari vahshiylarcha bosqinchilik sodir etildi. Oqibatda 169 kishi halok bO‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan O‘zR Jinoyat kodeksining terrorizm, konstitutsiyaviy tuzumga tajovuz qilish, ikki va undan ortiq shaxsni qasddan o‘ldirish, uyushgan jinoyi guruhlar tuzish, ommaviy tartibzizliklar uyushtirish, garovga olish, qonunga xilof ravishda o‘qotar qurollarini, o‘qdori, portlovchi qurulmalarini qo‘lga kiritishga oid moddalar bo‘yicha jinoyi ish qo‘zg‘otildi. 81 jinoyatchi qo‘lga olingan. Qo‘lga olingan va halok bo‘lganlarining 50 tasi O‘zbekiston fuqarosi emasligi aniqlandi, 5 nafari Qirg‘iston fuqarosi bo‘lib chiqdi. Jinoyatchilar xorijda ishlab chiqarilgan va raqamlari o‘chirilgan avtomatlar, to‘pponchalar va snayperlik miltiqlari bilan qurollangan bo‘lgan. Terrorchilar jami 305 dona qurol-aslahani, shu jumladan 205 ta avtomat va 100 ta to‘ppancha, 261 ta granata va boshqa qurollarni qo‘lga kiritgan.

Ikkinchidan, bu qora guruhlar Qirg‘istonda bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham mahalliy va markaziy hokimiyatning zaifligini ko‘rsatadi. Qirg‘istondagi voqealarning kelib chiqishiga bo‘lgan ikkinchi sabab, bu hokimiyatning zaifligi. Bu yerda sabab va oqibatning mantiqiy bog‘liqligi mavjud. Gruziya va Ukrainaga nisbatan gapini takrorlaydigan bo‘lsam vaziyatga tashqaridan aralashish deb ataladigan omillar dastlabki ikkita sabab ish bergandagina samarali bo‘lishi mumkin. 1) aholining noroziligi, 2) hukumat tomonidan xalqning ahvolini anglash, korrupsiya botqog‘iga botib qolishi sabab bo‘lgan.

Uchinchidan, Andijondagi jangarilarning orasida qo‘shni davlatlardan kelganlar ham bor, chetdan yordam bo‘lmasa, homiylari moddiy yordam ko‘rsatmasa ular hech qachon bunday chuqur tayyorgarlik ko‘rmagan bo‘lardi.

To‘rtinchidan, jangarilar Andijon xalqi aholisi bizlarni qo‘llab-quvvatlaydi deb o‘ylashgan. Ular ma’muriyatni egallash, odamlani, xalqni qo‘zg‘otishga chaqirish bo‘lgan.

Beshinchidan, jangarilarning asosiy niyati shunday vaziyatlardan foydalanib, viloyatda xalq saylagan konstitusion hokimiyatni ag‘darish, xalifalik degan hokimiyatni o‘rnatish edi. Shundan so‘ng Prezident Rossiya, Yuriy Chernogaev, "Frans-pressligi" va boshqa jurnalistlar savolariga javob berdi.
5.3. Iqtisodiy va siyosiy barqarorlikning o‘zaro bog‘liqligi hamda millatlararo totuvlikning muhim shartlari.

Prezident Islom Karimov mustaqillikning o‘tgan yillaridan hamisha iqtisodiy, ya’ni makroiqtisodiy va siyosiy barqarorlikni ta’minlash masalasini kun taribiga dolzarb vazifa sifatida qo‘yib kelmoqda. Jumladan, 2007 yilning eng muhim 7 ta ustuvor yo‘nalishlaridan birinchisi, iqtisodiyotning barqaror va mutanosib sur’atlarda o‘sishi hamda tarkibiy o‘zgarishlar va modernizatsiyalashni ta’minlash, uning eng muhim tarmoqlarini texnik va texnologik jihatdan yangilash, soliq siyosatini yanada erkinlashtirish masalasini ilgari surdi. Makroiqtisodiy barqarorlik siyosiy barqarorlik bilan chambarchas bog‘liq. Siyosiy barqarorlikning o‘zi esa, avvalo mamlakatda diniy bag‘rikenglik, millatlararo totuvlik g‘oyalari bilan ham uzviy bog‘liq (5.5-chizmaga qarang).

5.5-ChIZMA




Millatlararo totuvlik ђoyasi







Millatlararo totuvlik - umumbashariy šadriyat

bœlib, turli xil xalšlar birgalikda istišomat

šiladigan mintaša va davlatlar milliy taraššiyotini

belgilaydi, shu joydagi tinchlik va baršarorlikning

kafolati bœlib xizmat šiladi

Millatlarning œzaro teng qušušliligi		Turli xalš va millatlar madaniyatiga ochišlik
Millatlararo qamkorlik		Boshša millatlarga qurmat bilan šarash
Milliy-ma’naviy, ma’rifiy taraššiyot		Milliy va umumbashariy šadriyatlarning uyђunligi
Milliy-ma’naviy, madaniy xususiyatlarni qisobga olish

Milliy-madaniy markazlar – xalšlarning ma’naviy yašinligi manbaidir. Œzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 8-moddasida «Œzbekiston xalšini, millatidan šat’i nazar, Œzbekiston Respublikasining fušarolari tashkil etadi», deb aniš belgilab šœyilgan. «Œzbekiston xalši» tushunchasi mamlakatimizda yashab, yagona mašsad yœlida meqnat šilayotgan turli millat va elatlarga mansub kishilar œrtasidagi œzaro qurmat, dœstlik va qamjiqatlik uchun ma’naviy asos bœlib xizmat šiladi. Bundan tashšari Konstitutsiyamizda «Œzbekiston Respublikasi œz qududida istišomat šiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an’analarini qurmat šilinishini ta’minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi», deb ta’kidlangan. Bu borada qayotimizda kœplab tadbirlar amalga oshirilmošda.

Respublika Baynalminal Madaniyat Markazi (RBMM) va milliy madaniyat markazlari (MMM)ning faoliyati bu yerda yashovchi xalšlarning milliy an’analari, urf odatlari va marosimlarini šayta tiklash, ma’naviyat va madaniyatni rivojlantirish, millatlararo munosabatlarni uyђunlashtirishga šaratilgan. Turli millatlarga mansub fušarolarimizning katta umumxalš bayramlariga tayyorgarlik kœrish va ularni œtkazish, mamlakat madaniy turmushidagi shonli vošealarni nishonlashda faol ishtirok etayotganliklari samimiy saqovat va meqr ošibat muqitini yaratmošda. Bu muqit bizga yagona oila tuyђusini šayta-šayta qis etish «Œzbekiston umumiy uyimiz» degan sœzlar zamiridagi chušur ma’noni anglab olish imkonini beradi.

Hukumat qaroriga binoan Madaniyat ishlari vazirligi quzurida Respublika millatlararo madaniyat markazi tashkil etildi. Ammo bu markazlarning chinakam rivojlanishi va ravnaš topishi 1991 yildan mamlakatimiz mustašillikka erishgandan keyin boshlandi. 1992 yilning yanvarida Prezident I.A.Karimovning tashabbusi bilan Respublika millatlararo Baynalmilal markazi šoshidagi Madaniyat ishlari vazirligi Respublika «baynalmilal madaniyat» markaziga aylantirildi.

1992 yilda 12 ta milliy-madaniy markaz faoliyatini birlashtirgan bu jamoat tashkiloti - «Baynalminal madaniyat» 2005 yilga kelib 120 ga yašin markazlar ishini muvofišlashtirib kelmošda. Bugungi kunda ana shunday markazlarni tuzish bœyicha 15 ta tashabbuskor guruq ish olib bormošda.

5.6-ChIZMA

BAFRIKENGLIK FOYaSI







Baђrikenglik va uning kœrinishlari

Insoniy baђrikenglik		Baђrikenglikning namoyon bœlishi		Baђrikenglikning yœnalishlari
Oilaviy baђrikenglik		Œz-œzini qurmatlash va šadrlash		Diniy baђrikenglik
		Murosa		Ijtimoiy
Milliy				baђrikenglik
baђrikenglik		Œzaro qurmat
				Ištisodiy
Umuminsoniy baђrikenglik		Šadrlash		baђrikenglik
		Sabr-tošat		Siyosiy
				baђrikenglik
		Chidamlilik
				Xalšaro va davlat-
		Šanoat		lararo baђrikenglik
		Shukr šilish