O‘bekiston Respublikasi Oliy Ta’lim Vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti

Sharqona va g‘arbona demokratiya. “Sharqona demokratiya” atamasini qabul qilishda, yangi qarashlar, steriotiplar qanday asosda shakllanmoqda? Bu bugungi mustaqillik va demokratik taraqqiyotdagi, tafakkurdagi yutuqlarning samarasi bilan bog‘liq. Áugun Œçáåêèñòîíäà demokratik jamiyat qurar ekanmiz, bizda demokratiya bilan bog‘liq bo‘lgan dunyo e’tirof etgan demokratik qadriyatlarga, yoki “Farb demokratiyasi”ga ham, Øàðšîíà äåìîêðàòèÿãà hàì òœg‘ri kelmasdan, undan orqada qolayotgan àéðèì ñàëáèé šóñóðëàð bilan bog‘liq hodisa deb qarash mumkin. Uning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy va vaqt, makon bilan uzviy tutash nuqtalari mavjud. Àyrim ñàëáèé qusurlarimizni, Øàðšîíà xususiyatlar bilan bog‘lab, umume’tirof etilgan demokratik qadriyatlardan, tamoyillardan chekinib qolayapmiz, deb bo‘lmaydi. Masalan, demokratiya “Qonun ustuvorligiga” asoslanadi. Šîíóí óñòóâîðëèãè òàúìèíëàíìàñà demokratiya bo‘lmaydi. Yoki demokratiya inson huquq va erkinligining ustuvorligiga asoslanadi. Qonun ustuvorligiga amal qilèíìàñà, yoki inson huquq va erkinliklarining buzulishi bilan bog‘liq ayrim íîñîg‘ëîì holatlaríè “milliy hodisa” sifatida áàhîëàø bilan to‘liq qo‘shilib bo‘lmaydi. Uni ayrim kishilar, mansabdor shaxslar, èæòèìîèé guruhlar faoliyati bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Àslo milliy hodisa emas. Bu masalada ÿõëèò hîëäà ó ¸êè áó millatni ayblab bo‘lmaydi. Ayrim millàòãà õîñ befarqlik êœðèíèøëàðè, unga ko‘nikish, ichki qo‘rquv holatlari bo‘lishi mumkin. U ham chuqur o‘zining tarixiy ildizlariga ega áœëàäè. Demokratiya, erkinlik, oshkoralik óíèíã îëäèíè îëèøíè kafolatlab borgan sari u asta-sekin barham topib boradi.

Siyosiy institutlar xilma-xilligi ham, mafkuralar xilma-xilligi ham demokratiyaning ñè¸ñèé hà¸òäàãè amaliy ifodasidir. Bu Farb uchun ham Sharq uchun ham umume’tirof etilgan šàäðèÿò. Lekin u qaysi mamlakatda xalqning turmush tarzi, mintaliteti, siyosiy xulq-atvor bilan uyg‘unlashib ketgan bo‘lsa unga ko‘proq erishgan. Qaerda aksincha áœëñà àéðèì muammolar mavjud. Œçáåêèñòîíäà qonun ustuvorligi asosida qo‘yilgan, umum e’tirof etilgan demokratiya bilan bog‘liq ayrim qadriyatlarni hàëè hayot tarzimizga, tafakkurimizga, amaliy hayotimizga to‘la singib ketmaganligi, èæòèìîèé hà¸òäà ayrim muammolarning saqlanib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Bu demokratiyaning xususiyatlariíè àíãëàø, óíè èæòèìîèé hà¸òãà òàäáèš ýòèøãà ham tegishlidir. Demokratiyaíèíã milliy xususiyatlarèni tan olishíè, bu àéðèìëàð œéëà¸òãàíèäåê, o‘zining ayrim qusurlarini bekitish deb bo‘lmaydi. Qolaversa, Farb monarxiya, Sharq ham podshohlik hokimiyatini bosib o‘tgan. Har ikkisida ham bu hokimiyatning àéðèì ijobiy tomonlari bilan birga asosan inson erkinligi va huquqlariga, demokratik tamoyillarga to‘g‘ri kelmagan àéðèì qusurlari mavjud bo‘lganligidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Bugungi Farb demokratiyaíè hà¸òãà òàäáèš ýòèø sohasida nisbatan yutuqlarga erishgan bo‘lsa, óíãà birdaniga, osongina ýãà bo‘lmagan. Ìàñàëàí, Fàðáäà áóãóí ýúòèðîô ýòèëà¸òãàí äåìîêðàòèÿãà ýðèøèøè ó÷óí áèð íå÷à àñðëàðíè ñàðôëàãàí. ¨êè ÀŠØäà ëèáåðàë-äåìîêðàòèê èíñòèòóòëàð áèëàí áîg‘ëèš Ðåñïóáëèêà šóðèëèøè XYIII àñðíèíã îõèðëàðèäà šàðîð òîïãàí áœëñà, Ôðàíöèÿäà óçèë-êåñèë Õ1Õ àñðíèíã îõèðèäà àìàëãà îøãàíëèãèíè êœðàìèç. Èòàëèÿ âà Ãåðìàíèÿäà ýñà äåìîêðàòèÿ èêêèí÷è æàhîí óðóøèäàí êåéèí, Fàðáèé Åâðîïàíèíã ó÷òà ìàìëàêàòè: Ãðåöèÿ, Ïîðòóãàëèÿ âà Èñïàíèÿäà – XX asr 70-éèëëàðiíèíã œðòàëàðèäà, Øàðšèé Åâðîïàãà äåìîêðàòèÿëàøèø 80-éèëëàðíèíã îõèðèãà òœg‘ðè êåëäè.

Æàìèÿòíèíã hà¸òèäà äåìîêðàòèê šàäðèÿòëàðíèíã ÷óšóð ñèíãèá, æîé îëèá áîðèøè õàëšíèíã ñè¸ñèé-ìàäàíèé îíãè, óëàðíèíã ñè¸ñèé äåìîêðàòèÿ âà áóãóíãè áîçîðíèíã àñîñèé òàëàáëàðè, òàìîéèëëàðèíè šàáóë šèëèø, hàìäà òàäáèš ýòèøãà òàé¸ðëèê äàðàæàñèãà hàì áîg‘ëèš. Áîøšà÷à àéòãàíäà hàð áèð õàëš óíãà, ÿúíè ñè¸ñèé œç-œçèíè òàøêèë ýòèø øàêëëàðèãà, ìåõàíèçìëàðèãà òàé¸ð áœëèá åòèøèøè hàì çàðóð. Áó óçîš äàâîì ýòàäèãàí, óçëóêñèç æàðà¸í áœëèá, ìóàéÿí òàðèõèé òàæðèáàãà ýãà áœëèøíè hàì òàšîço ýòàäè. Äemokratiyaning Farbona ko‘rinishi kimgadir “afzal” tuyulayotgan bo‘lsa, bu demak ¸êè Fàðáîíà äåìîêðàòèÿíè áèð òîìîíëàìà êœðèø, óíãà îðòèš÷à áàhî áåðèá, óíèíã ìèëëèé-ìàúíàâèé õóñóñèÿòëàðèíè ýúòèðîô ýòìàñëèêíè àíãëàòàäè. ¨êè Sharqona demokratiyaning zamondan orqada qolgan ayrim jihatlari, mintalitetimizdan chuqur joy olgan àéðèì nosog‘lom steriotiplarni o‘zgartirishga ehtiyoj mavjudligini êœðñàòàdi. Sharqona demokratiya hàì umume’tirof etilgan demokratik tamoyillarga tayanadi. Ayni paytda o‘zining mintaqaviy, umumiy milliy-ma’naviy xususiyatlarini hisobga olishni anglatadi. U ham o‘z ichida rang-barang va nisbiy hodisa. Bu sharq xalqlarining tarixan qaror topgan qadriyatlaridagi œçèãà õîñ milliy xususiyatlaridir. Ular xalqlarning tafakkur tarzida, urf-odat va an’analarida siyosiy hayot, inson, jamiyat va davlatga qarashda amal qiladigan o‘ziga xos siyosiy-madaniy xulq-atvor ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Áó õàëšèìèç hà¸òèäà šàäèì-šàäèìäàí æàìîà áœëèá ÿøàø ðóhèÿòèíèíã óñòóâîðëèãè, îèëà, ìàhàëëà, ýë-þðò òóøóí÷àëàðèíèíã îäàìëàð šàëáèäàí ÷óšóð œðèí îëèá, îòà-îíàãà, ìàhàëëà-êóéãà, æàìîàòãà þêñàê hóðìàò âà ýòèáîð áèëàí šàðàëèøè, êàòòàëàðãà hóðìàò, êè÷èêëàðíèíã èççàò šèëèíèøè, îíàëàðãà âà óìóìàí à¸ë çîòèãà àëîhèäà ýhòèðîì êœðñàòèëèøè, ñàáð-áàðäîøëèê âà ìåhíàòñåâàðëèê, ìåhð-îšèáàòëè áœëèø áèëàí áîg‘ëèš òàìîéèëëàð àâëîäëàðäàí - àâëîäëàðãà œòèá êåëà¸òãàí šàäðèÿòëàðäèð. Áóíäàé šàäðèÿòëàð òàáèèé ðàâèøäà äåìîêðàòèÿíèíã óìóìèíñîíèé òàìîéèëëàðè áèëàí œçàðî ìóíîñàáàòäà, óçâèé áîg‘ëèš. Ëåêèí áèð íàðñàíè hà¸òäà êóçàòèø ìóìêèí, àéðèì hîëëàðäà ìèëëèé-ìàúíàâèé šàäðèÿòëàðãà òàÿíèø äåìîêðàòèÿíèíã óìóìèíñîíèé òàìîéèëëàðèäàí êœðà óñòóíðîš áœëèá šîëèø hîëëàðè àéðèì êèøèëàð ôàîëèÿòèäà ó÷ðàéäè. Ìàñàëàí, šîíóí óñòóâîðëèãè äåìîêðàòèÿäà óìóìáàøàðèé šàäðèÿò hèñîáëàíàäè. Óíäà ìèëëèé ìàíôààòëàð hàì œçèíèíã èôîäàñèíè òîïãàí. Ëåêèí, ìàñàëàí, êàòòàãà hóðìàò äåá, ¸êè ìåíèíã ìàhàëëàì äåá, àéðèì ó÷ðàéäèãàí ñàëáèé xàòòè-hàðàêàòëàðíè ÿøèðñàê, íîšîíóíèé xàòòè-hàðàêàòëàðäàí êœç þìñàê áó æàìèÿò hà¸òèãà, hàð áèðèìèç ó÷óí hàì ¸ìîí îšèáàòëàðíèng ñîäèð áœëèøèãà ñàáàá áœëèøè, œçèìèç hàì óíãà ñàáàá÷è áœëèá šîëèøèìèç ìóìêèí. Áóíäàé hîëàòäà hàšèšàòíè àéòèø âà àéòà îëèø Øàðšîíà äåìîêðàòèÿãà çèä áœëãàí hîëàò ýìàñ. Øóning ó÷óí hàì ó êœï÷èëèêíèíã hà¸ò òàðçè âà ôàîëèÿòèäàãè õóëš-àòâîð íîðìàñèãà, šàäðèÿòãà àéëàíèøè çàðóð. Sharqona demokratiya “axloq” va “ma’rifat” munosabatlari, hamda an’analarga ko‘proq bog‘langanligi bilan ham farq qiladi. Áó hå÷ šà÷îí äåìîêðàòèÿíèíã óìóìáàøàðèé šàäðèÿòëàðèãà ñîÿ ñîëìàéäè.

Farb demokratiyasida ham xuddi shunday xususiyatlarni keltirib, uni Farb hayot tarzi va ko‘nikmalariga íèñáàòàí qiyosiy talqin etish mumkin. Ayni paytda u ko‘proq “an’analar”ga emas, uni hisobga olgan holda qonunga, shaxs erkinligi, Sharq nuqtai nazaridan yondoshganda qonun asosidagi “individualizm”ga asoslanib fuqaro siyosiy madaniyatiga ÷óšóð sinãganligini ko‘ramiz. Bundan Farb demokratiyasi jamoani, ìèëëèé-ìàúíàâèé õóñóñèÿòëàðíè ìóòëàšî tan olmaydi, u jamoatchilikdan hàì, èíñîíèé ìåhð-îšèáàò ìóíîñàáàòëàðèäàí hàì ìóòëàšî begona degan xulosa kelib chiqmaydi. Sharqning o‘ziga xos jihati demokratiyani individuallik bilan jamoaviylikni mushtarak holda qabul qilib, u bilan (oila, guruh, jamoa, mahalla, davlat) uyg‘un holda ko‘rishida êœïðîš namoyon bo‘ladi. Unda individ (shaxs) erkinligi va manfaatlarining jamoa fikri, manfaatlari bilan o‘zaro munosabatida jamoaning fikri, manfaatlarining àéðèì holatlaräà ustuvorligi mavjud. Uni inkor etib bo‘lmaydi. Bu esa individ, alohida shaxs manfaati jamoaga zid qo‘yiladi, degan ijtimoiy ìàúíîíè áåðìàéäè. Buíè qaysidir darajada jamiyat va shaxs munosabatlarini, shaxs hayoti faoliyatining jamiyatdan tashqarida emasligi, aksincha u bilan bog‘liqlik falsafasiga tayanadi deyish mumkin. Shaxsning erkinligi, huquqlari jamoat manfaati bilan êœïðîš bog‘liq holda qaralishi bilan farq qiladi.

Farbda to‘g‘ri deb topilgan individning qonun asosidaãè àéðèì xatti-harakati, xulq-atvor holatlarèni Sharq an’anasiga ko‘ra jamoatchilik îñîíãèíà qabul qilmasligi va qonunga zid bo‘lmasa ham to‘g‘ri deb hisoblamasligi mumkin. Áóíãà Farb êœïðîš qonunãà àñîñëàíãàí holda baho bersa, Sharq æàìîàò÷èëèê, qadriyatlar, an’analarni hisobga olib uni qonun bilan muvoffiq ko‘radi qamda baho beradi. Rag‘batlantiradi yoki jazolaydi ham. Shuning uchun Sharqda qonun ijtimoiy axloq ko‘rinishlari bilan doimo o‘zaro muvozanatda bo‘ladi. Shaxs xatti-harakatiga baho berganda, umume’tirof etilgan šîíóíèé ìåú¸ðëàð áèëàí áèðãà an’anaviy me’yorlar, axloq ko‘rinishlari hàì ustuvorlik kasb etadi. Ëåêèí áu qonuniy àñîñlarga zid bo‘lmaéäi. Qonun ustuvorligi shu jihatdan ham ko‘proq hayot tarzimizga singib bormoqda. Lekin hali hamma ham unga òœëèš ko‘nikib olgani yo‘q. An’anaviy holatlar, ìœëæàëëàðèìèçãà faqat axloq íîðìàëàðè nuqtai nazardan qarash, ayrim holatlarda qonunni ham “chetga” chiqarib, óíãà íîšîíóíèé òàðçäà ¸íäîøèø îšèáàòèäà jamoatchilik fikri, jamoa nufuzi, sha’ni, or-nomusining šîíóíèé àñîñëàðäàí ustuvor kelib qolish hollariãà óðóíèøëàð, øóíãà ìîéèëëèê hayotimizda àéðèì hîëëàðäà uchraydi.

Bu yaxshimi yoki yomon degan savolga javob berish oson emas. Agarda yaxshi deb javob bersak, o‘z manfaatiga va qonuniy-huquqiy holatiga to‘g‘ri kelmasligini anglab yetgan kishi o‘z “erkinligini” kamsitilgan deb his etishi mumkin. Agarda yomon deyiladigan bo‘lsa, unda biz o‘zimizning ayrim xususiyatlarimizga, an’analarimizga, jamoaga nisbatan tarixan shakllanib kelgan qadriyatlarga nisbatan “hurmatsizlik” qilgan bo‘lamiz. To‘g‘rirog‘i kimdir shunday qarashi va baho berishi aniq.

Øóíèíã ó÷óí hàì, ènson haq-huquqlari esa aniqlikni, inson manfaatining ustuvorligini, uni qonunga mos bo‘lishini taqozo etadi. Shuning uchun ham qonunga tayanish va qonun asosida muammoni hal etish umume’tirof etilgan umuminsoniy äåìîêðàòèê qadriyatdir. “O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi” (13-modda). Øóíãà àñîñëàíèø âà òàÿíèá èø êœðèø Øàðš âà Fàðá äåìîêðàòèÿñè ó÷óí hàì óìóìèé, ìóøòàðàê íóšòàëàðäèð.

Äåìîêðàòèÿíèíã Øàðšîíà âà Fàðáîíà êœðèíèøëàðè hàì ìèëëèé-ìàúíàâèé õóñóñèÿòëàðíè ýúòèðîô ýòàäèãàí, óíãà òàÿíàäèãàí óìóìèíñîíèé ìîhèÿò êàñá ýòàäè. Äåìîêðàòèÿíèíã šàíäàé øàêëè áœëèøèäàí šàòúèé íàçàð ìèëëèé-ìàúíàâèé õóñóñèÿòëàðäàí îçóšà îëàäè, óíãà òàÿíñàãèíà óìóìèíñîíèé šàäðèÿòãà àéëàíèá áîðàäè. Áó õàëšëàð hà¸òèäà ìóhèì œðèí òóòàäè. Äåìîêðàòèê æàìèÿò šóðèøíè êàôîëàòëàéäè.

Äåìîêðàòèÿíèíã áèðîí-áèð êœðèíèøèíè ìóòëîšëàøòèðèá áœëìàéäè. Äåìîêðàòèÿíèíã ìèëëèé õóñóñèÿòèíè hàì, óìóìáàøàðèé òàìîéèëëàðèíè òàí îëèøíè æàìèÿò ðèâîæè, äàâëàò âà æàìèÿò šóðèëèøè, óíè ýðêèíëàøòèðèø æàðà¸íëàðè òàšîçà ýòàäè. Œçáåêèñòîíäà äåìîêðàòèÿíèíã Øàðšîíà õóñóñèÿòëàðèíèíã ýúòèðîô ýòèëèøèíèíã ìîhèÿòèíè øóíäà êœðèø ìóìêèí. Øóíèíã ó÷óí hàì ìàìëàêàòèìèçäà äåìîêðàòèÿãà ìèëëèé âà óìóìáàøàðèé šàäðèÿò ñèôàòèäà šàðàëìîšäà. Àêñ hîëäà áèðîí-áèð äàâëàò ¸êè æàìèÿò šóðèëèøè áîøšà äàâëàò ¸êè õàëšëàð ó÷óí ÿãîíà àíäîçà áœëèá õèçìàò šèëàâåðãàí áœëàð ýäè. Áó ýñà äåìîêðàòèê òàðàššè¸òíèíã õèëìà-õèëëèãèãà, ðèâîæëàíèø ìîäåëëàðèíèíã ðàíã-áàðàíãëèãèãà òœg‘ðè êåëìàéäè.