O‘bekiston Respublikasi Oliy Ta’lim Vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti

Beshinchidan, Markaziy Osiyo xalqlarining milliy qadriyatlardagi xos jihatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:

1) tug‘ilgan makon va ona yurtga ehtirom;

2) ajdodlar xotirasiga sadoqat;

3) kattalarga hurmat, yoshlarga izzat

4) insoniy muomalada mulozamat;

5) hayo, andisha, vazminlik, sabr-toqat kabilarning ustuvorligi bilan ham xarakterlanadi.

Ma’lumki, demokratik qadriyatlar muayyan sharoitlarda shakllanadi. Shu sababli ular:

– mahalliy;

– milliy;

– mintaqaviy;

– umuminsoniy mazmunda namoyon bo‘ladi.

Milliy muhit demokratik qadriyatlarni yaratish va saralashning asosiy manbasidir. Aynan milliy muhit mahalliy qadriyatlarning ustuvorlarini o‘z darajasiga ko‘taradi va ularni voyaga yetkazib, umuminsoniy qadriyatlar darajasiga olib chiqadi. Umuminsoniy qadriyatlarni har bir kishi o‘zining boyligiga aylantirgandagina milliy tamoyillar o‘z kuchini ko‘rsatadi. “Shu bilan birga o‘tmish qadriyatlariga, an’analarga va turmush tarziga betartib ravishda orqa-ketini o‘ylamay qaytish boshqa bir keskinlikka — hozirgi davrni qabul qilmaslikka, jamiyatni yangilash zaruriyatini inkor etishga olib kelishi mumkin”¹ deb ta’kidlaydi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. Biz bugungi kunda haqiqiy qadriyatlarimizni:

– tadrijiylik, andishalilik asosida;

– buhron paytida sabr-toqat, maromiylik va vazminlik asosida;

– mulozamatda sertakalluflik, keksalarga munosabatda hurmat-izzat asosida;

– ijtimoiy-siyosiy hayotda bosiqlik, sipolik va boshqa asoslarda asrab-avaylab rivojlantirmoqdamiz.

Áóãóí øóíè àëîhèäà šàéä ýòèø ìóìêèíêè, äåìîêðàòèÿ òóðëè õèë ìèëëèé-ìàäàíèé øàðîèòëàðäà ÿøàé îëèø õóñóñèÿòèãà ýãà ýêàíëèãèíè èñáîòëàé îëäè. Áó äåãàíè áèð òîìîíäàí äåìîêðàòèÿíèíã ìèëëèé õóñóñèÿòëàðè ìàâæóäëèãèíè êœðñàòñà, èêêèí÷èäàí óíè òóðëè õàëšëàð, ìèëëàòëàð hà¸òèäà, äàâëàò÷èëèê šóðèëèø àíúàíàëàðèäà íàìî¸í áœëèøèäàí äàëîëàòäèð. Øóíäà œçèíèíã ìèëëèé-ìàúíàâèé šàäðèÿòëàðèãà òàÿíìàãàí, óíè hèñîáãà îëèá, àéíè ïàéòäà óìóìèíñîíèé šàäðèÿòëàð, òàìîéèëëàð áèëàí óég‘óí áœëìàãàí äåìîêðàòèÿíè hàšèšèé äåìîêðàòèÿ ¸êè äåìîêðàòèê æàìèÿò äåá áœëìàéäè. Áó ñîhàäà hàìîí àéðèì áàhñëàð ìàâæóä. Ìàñàëàí: “Sharq demokratiyasi”, “Farb demokratiyasi”íè òóøóíèø bo‘yicha: áèð òîìîíäàí, demokratiyani umuminsoniy qadriyat ekanligiga tayangan holda uni “Sharq”, “Farb” ko‘rinishlariga bo‘lib o‘rganishga e’tirozëè ôèêðëàðíèíã ìàâæóäëèãèäèð. ¨êè, áóíäàé ¸íäîøóâ áugungi globallashuv jarayoniga to‘g‘ri kelmaydi, hozir ko‘proq globallashuv jarayoni to‘g‘risida gapirish lozim äåéþâ÷èëàð hàì áîðëèãèäà êœðèíàäè. Sharqona demokratiyaíè šœëëàø orqasida o‘zimizning ayrim qusurlarimizni “yashirish” holatlari bor äåãàí íóšòàè íàçàð. Èêêèí÷èäàí, Sharqona demokratiya orqali “Sharqni” ulug‘lash, faqat yutuqlarni ko‘rish, bir tomonlama óíãà mahliyo bo‘lish, o‘zini maqtash kayfiyati mavjud. Shuning uchun ham uni bo‘lib o‘rganish, uning o‘rtasida “Xitoy devorini” qo‘yish to‘g‘ri emas, degan nuqtai nazaräèð. Yana bir qarashda esa “Sharq” va “Farb”ga xos áœëãàí demokratèÿíèíã œçèãà õîñ xususiyatlarèíè ýúòèðîô ýòèø ÿššîë êœçãà òàøëàíàäè.

Avvalo, “Sharq” va “Farb” atamalari òœg‘ðèñèäà tabiiy yondashganda áó òóøóí÷à umume’tirof etilgan va keng jamoatchilikka ÿõøè sinãganligi ma’lum. Ayni paytda u òîáîðà kengroq ma’no-mazmun kasb etib bormoqda. U bugun siyosiy-ijtimoiy, ma’naviy ma’no kasb etayotganligini hàì ta’kidlash lozim. Bundan tashqari “Demokratiya” (Sharqda ham Farbda ham) umume’tirof etilgan tushuncha. Bu sohada o‘zaro bahs, êåñêèí ixtiloflar yo‘q. Muammo: 1) “Sharqona” yoki “Farbona” demokratiya o‘rtasidagi farqíè àíãëàøäà kimning qanday tushunib yondoshishi bilan bog‘liq. Bunda muammo demokratiyaning umumiy, yagona mohiyatida emas, uning o‘ziga xos ìèëëèé-ìàúíàâèé xususiyatlarini farqlash, e’tirof etish bilan bog‘liq. Albatta, “Sharqona” demokratiya to‘g‘risida fikr yuritib, uni “Farb” demokratiyasidan ustun qo‘yishga, yoki Farb demokratiyasini Sharqdan ustun qo‘yishga, uni kamsitishga bo‘lgan urunishni ham, yoki Sharqona demokratiya to‘g‘risida gapirganda uni faqat ijobiy jihatlarini bo‘rttirib, ayrim nuqson, zararli, zamon ruhiga mos kelmaydigan, bugungi dunyo e’tirof etgan qadriyatlardan orqada qolgan tomonlarini ham hisobga olmaslik mumkin emas. Shuning uchun ham unga qanday ma’no berish, uning mazmun-mohiyatini xolisona yondoshib munosabat bildirish bilan bog‘liq.

Demokratiya qanchalik umuminsoniy ma’no va qadriyat kasb etmasin, uning negizini, unga ruhiy kuch-quvvat beradigan, uni boyitib turadigan, rang-barangligini ta’minlaydigan “milliylik”, “milliy ruhiyat” ìèëëèé-ìàúíàâèé šàäðèÿòëàðdir. Demokratiya milliylikni, milliy ruhiyatni hisobga olmasa, unga tayanmasa, o‘z mohiyatiga zid bo‘lib qoladi.

Bugun “milliy davlatchilik”, “milliy demokratik davlatchilik”, “milliy demokratiya” yoki “Sharqona” yoki “Farb” demokratiyasi degan atamalar o‘ziga xos ma’no va mazmunga ega. Demokratiyaning hamma õàëšëàð âà ìàìëàêàòëàð uchun yagona bo‘lgan mutloq andozasi yo‘q. Äóí¸íè yagona jamiyatga olib boriøãà äàúâî šèëãàí “Kommunizm g‘oyasi” qanchalik mantiqqa zid hodisa bo‘lgan bo‘lsa, bugun demokratik taraqqiyot yo‘lining o‘ziga xos xususiyatlarini tan olmaslik, ÿúíè “demokratiyaning milliy-ruhiy negizini”, õàëšëàðíèíã milliy-ma’naviy qadriyatlarini, xususiyatlarini tan olmaslikka olib boradi.