O‘bekiston Respublikasi Oliy Ta’lim Vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti

7.1-chizma

D emokratik jamiyat qurishning milliy-ma’naviy,

axloqiy negizlari

Falsafiy ildizlar		Dunyoviy ildizlar		Diniy ildizlar
ђarb falsafasi, sharš falsafasi, qozirgi zamon falsafasining yœnalishlari		ilmiy-ma’rifiy, siyosiy, ištisodiy, ijtimoiy, madaniy munosabatlar		Avesto, Tavrot, Injil, Šur’on

Dunyoviy jamiyat mafkurasi «dunyoviylik - daqriylik emas» tushunchasi asosida rivojlanadi		Dunyoviy va diniy ђoyalar bir-birini boyitib borgan sharoitda taraššiyot yuksak bosšichga kœtariladi
Amaliyot falsafasi deb tan olin-gan pragmatizm, qayot falsafasi bœlgan ekzistensializm dunyoviy va diniy ђoyalardan ozišlangan ta’limotdir		Ilm-fan va madaniyat borasidagi yutušlardan ošilona foydalanish uchun qam jamiyatga soђlom ђoya, soђlom mafkura kerak

Demokratik jamiyat qurishning milliy-ma’naviy, axloqiy negizlarining 1) falsafiy ildizlari qašida fikr yuritganda, uning barcha ilmlarning otasi bœlgan falsafa fani xulosalariga asoslanishi nazarda tutiladi. Bunga uyђonish davri va œrta asrlarda milliy davlatchiligini tiklay boshlagan Yevropa xalšlarining qar biri œziga xos ma’naviyatini yaratganini misol keltirish mumkin. Mazkur qadriyatlar Rim imperiyasi parchalangandan keyin œz davlatchiligiga ega bœlgan xalšlarning œziga xos šadriyatlari va mentaliteti zaminida vujudga kelgan milliy falsafalar asosida shakllandi. Shu bois œsha davrdagi italyan, ingliz, fransuz falsafasi œzi mansub bœlgan jamiyatni birlashtirishga xizmat šildi. Shu bilan birga, bu milliy maktablar zaminida vujudga kelgan falsafiy ta’limotlar, ma’rifiy šarashlar insoniyat madaniyati xazinasiga katta qissa bœlib šœshildi.

Jamiyat va sivilizatsiyalar rivojiga ulkan ta’sir kœrsatgan nazariyalar, ta’limotlar va mafkuralar mavjud. Zardusht, Sokrat, Platon, Konfusiy, Alisher Navoiy, Maxatma Gandi va boshšalarning bunyodkor ђoyalari tarixda œchmas iz šoldirgan. Soqibširon Amir Temurning bunyodkorlik ђoyalari va faoliyati Sharš madaniyatining gurkirab rivojlanishiga buyuk qissa šœshdi.

Kant, Gegel, Nisshe kabi mutafakkirlar nomi bilan shuqrat topgan nemis falsafasi xususida qam shunday fikrni aytish mumkin. Jumladan, qašišiy milliy xususiyatlarga ega bœlgan Gegel falsafasi Avstriya imperiyasidan ajralib, mustašillik yœlini tutgan Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi darajasigacha kœtarilgan.

Milliy-ma’naviyatning 2) dunyoviy ildizlari ma’rifiy dunyoga xos siyosiy, ištisodiy, madaniy munosabatlar majmuidan iboratdir. Asrlar mobaynida insoniyat bosšichma-bosšich dunyoviylik sari intilib keldi. Umume’tirof etilgan tamoyillar va šonun ustuvorligi, siyosiy plyuralizm, millatlararo totuvlik, dinlararo baђrikenglik kabi xususiyatlar dunyoviy jamiyatning asosini tashkil etadi. Insonning qaš-qušušlari va erkinliklari, jumladan, vijdon erkinligi qam šonun yœli bilan kafolatlanadi. Bunday jamiyat mafkurasi «Dunyoviylik - daqriylik emas» degan tushuncha asosida rivojlanadi, ya’ni dinning jamiyat qayotida tutgan œrni va aqamiyatini aslo inkor etmaydi.

Milliy ma’naviyatning 3) diniy ildizlari deganda u inson ongi va ruqiyoti bilan uzviy boђliš ekani va shu bois uning ђoyaviy ildizlari diniy ta’limotlarga borib tašalishi tushuniladi. Ya’ni kœpgina mafkuralarda «Zabur», «Tavrot», «Injil», «Qur’on» kabi iloqiy kitoblar zikr etilgan ezgu ђoyalar muayyan darajada œz ifodasini topganini kœramiz.

Xitoy xalšining taraššiyot yœlini asoslab bergan Konfusiy va Lao Szining ta’limotlari qam diniy šarashlarga asoslangan edi. Bu ta’limotlar asrlar mobaynida mamlakatning milliy mafkurasi bœlib kelgan.

Dunyoviy va diniy ђoyalar bir-birini boyitib borgan sharoitda taraššiyot yuksak bosšichga kœtariladi. Bunga bashariyat tarixida œchmas iz šoldirgan Imom Buxoriy va Muso Xorazmiy, Imom Motrudiy va Abu Rayqon Beruniy, Imom Fazzoliy va Ibn Sino, Imom Termiziy va Abu Nasr Forobiy singari buyuk zakovat soqiblari yashab faoliyat kœrsatgan davrlar yoršin misol bœla oladi.